Waardestelling

Samenvatting
De ontstaansgeschiedenis van de huidige ruimtelijke structuur van Markt 12-16 is grofweg in drie fasen op te delen. 

Fase 1: vakwerkbebouwing aan de Markt (1500-1750)
Op deze locatie aan de Markt stonden zeer waarschijnlijk reeds in de zeventiende eeuw twee vakwerkhuizen met een sterk agrarisch karakter. De twee panden waren van elkaar gescheiden door een smalle osendrop. Een bredere steeg aan de linkerzijde leidde naar een achtererf waaraan een vakwerkschuur stond. Deze schuur werd op enig moment naar achteren toe uitgebreid. Aan de achterzijde strekten zich twee diepe, onbebouwde landbouwpercelen of tuinen uit tot aan de Prinsenstraat. 

Fase 2: verstening en vernieuwing (1750-1900)
De vakwerkhuizen aan de Markt werden in de achttiende- en negentiende eeuw vervangen door bakstenen huizen. Markt 14 werd waarschijnlijk al in de achttiende eeuw ingrijpend vernieuwd. Het huidige pand Markt 12 is ontstaan na nieuwbouw omstreeks 1843. Tegelijkertijd ontwikkelde zich aan de Prinsenstraat zelfstandige bebouwing. De vakwerkschuur Markt 16 kreeg vermoedelijk in de negentiende eeuw bakstenen gevels, waarbij de vakwerkindeling aan de achterzijde gehandhaafd bleef. 

Fase 3: modernisering, restauratie en nieuwbouw (1970-heden)
Na 1970 vonden enkele belangrijke veranderingen van de stedenbouwkundige situatie plaats. Het complex werd in fasen gerestaureerd en onderdeel van Streekhistorisch Museum Het Frerikshuus, later het Nationaal Onderduikmuseum. In 1985 verrees een nieuw appartementencomplex aan de Prinsenstraat en werd de steeg vanaf het achtererf van Markt 14 naar achteren toe verlengd. Het zo ontstane Frerikspad vormde voortaan een openbare verbinding tussen de Markt en de Prinsenstraat. In 2004 kwam achter Markt 12 nieuwbouw van het museum tot stand. Het hierachter gelegen terrein werd ingericht als parkeerplaats. De nieuwbouw en de drie historische panden werden met elkaar verbonden door middel van een glazen overkapping waarin de hoofdentree en een entreehal werden opgenomen.

Analyse 
Van oudsher was er op deze locatie aan de Markt in Aalten sprake van een zeer duidelijke hiërarchische opbouw van de gebouwen en hiermee samenhangende indeling van de percelen: gesloten - gedeeltelijk open - volledig open. De hoofdbebouwing stond aan de Markt. Afgezien van de stegen en osendrop ontwikkelde zich hier al vroeg een gesloten gevelbeeld. Direct daarachter bevonden zich open achtererven en bijbehorende bijgebouwen. Geheel aan de achterzijde strekte zich het open land uit tot aan de Prinsenstraat. 

Deze historische karakteristiek is in de huidige situatie, door latere ingrepen in het stedenbouwkundige weefsel, nog slechts voor een deel herkenbaar. Met de realisatie van zelfstandige hoofdbebouwing aan de Prinsenstraat ontstonden achter de historische hoofdbebouwing aan de Markt direct aan elkaar grenzende en in elkaar overlopende binnenterreinen en restruimten. Hiermee heeft de historische samenhang van hoofdbebouwing, achtererf met nevenbebouwing en open achterterreinen aan kracht ingeboet. De nieuwbouw van het museum uit 2002-2004 heeft in zekere mate bijgedragen aan het vervagen van de stedenbouwkundige karakteristiek. Het verbinden van de verschillende bouwmassa's met een glazen overkapping leidde weliswaar tot een verbeterde interne routing van het complex, maar resulteerde tevens in de verdere verdichting van het open achtererf en het ontstaan van een aantal restruimten.

Waardestelling
De interne cultuurhistorische waardestelling van het complex als geheel is volgens de Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek onderverdeeld in een aantal deelwaardestellingen: algemene historische waarden en waarden vanuit de gebruikshistorie, ensemblewaarden en stedenbouwkundige waarden, architectuurhistorische waarden en bouwhistorische waarden. Daarnaast is de waardestelling visueel gepresenteerd op een bewerkte situeringstekening. Deze dient is samenhang met de tekstuele waardestelling bekeken te worden. 

Op de waardestellingstekening zijn de cultuurhistorische waarden van de ruimtelijke structuur in drie gradaties in kleur weergegeven: 

1. Hoge monumentwaarden (blauw): elementen van cruciaal belang voor de structuur en/of betekenis van het complex. 
2. Positieve monumentwaarden (groen): elementen van belang voor de structuur en/of betekenis van het complex.
3. Indifferente monumentwaarden (geel): elementen van relatief weinig belang voor de structuur en/of betekenis van het complex. 

De pijlen geven de monumentwaarden van de routing aan. 

algemene historische waarden en waarden vanuit de gebruikshistorie

• Het complex Markt 12-16 is van algemeen historisch belang vanwege de typologische ontwikkeling van oorspronkelijke vakwerkbebouwing naar voorname bakstenen woonhuizen. Deze transformatie is hier, in verhouding tot andere panden aan de Markt, vrij ingrijpend uitgevoerd. Van de oorspronkelijke vakwerkconstructies bleven voor zover zichtbaar slechts enkele onderdelen bewaard. 
• Het complex is verder van belang vanwege de herkenbaarheid van het historisch gebruik van de drie afzonderlijke bouwmassa’s van Markt 12, 14 en 16: twee voorname woonhuizen en een agrarisch bijgebouw (schuur). 
• Markt 14 en 16 zijn tevens van algemeen historisch belang vanwege de bekende bewoner omstreeks het midden van de negentiende eeuw in de persoon van dokter Harmen Jan Freriks. Het ‘Frerikshuus’, de ‘Freriksschuur’ en het ‘Frerikspad’ zijn naar hem vernoemd. 
• Markt 12 is van algemeen historisch belang vanwege de bijzondere positie die het pand innam in de Tweede Wereldoorlog. Gedurende de bezetting was hier de Duitse Ortskommandantur gevestigd. Tegelijkertijd waren op de zolder van het huis acht onderduikers verstopt. Dit verhaal wordt tastbaar gemaakt en verteld door het hier in 2004 geopende Nationaal Onderduikmuseum. 

ensemblewaarden (samenhang) en stedenbouwkundige waarden

• Markt 12, 14 en 16 zijn van belang als waardevol historisch-stedenbouwkundig ensemble. De verkaveling gaat waarschijnlijk terug tot de late middeleeuwen. De situering en ruimtelijke samenhang van de panden is vermoedelijk in de zeventiende eeuw ontstaan. De gebouwen zelf zijn later versteend, vernieuwd en gemoderniseerd. 
• Het complex is van stedenbouwkundig belang vanwege de deels gaaf bewaarde ruimtelijke structuur. Van oudsher waren de twee panden aan de Markt gescheiden door een osendrop en leidden stegen aan weerszijden naar de individuele achtererven. Het achtererf van markt 14 vormde een binnenterrein tussen de hoofdbebouwing aan de Markt en de achtergelegen schuur. Het resterende deel van deze structuur heeft een hoge cultuurhistorische waarde. 
• De verlenging van de linker steeg (Frerikspad) omstreeks 1985 en de ontstane open verbinding tussen de achtererven van Markt 12-16 en de achterterreinen van de bebouwing aan de Prinsenstraat heeft de historische ruimtelijke structuur diffuus en minder herkenbaar gemaakt. 
• Ook het dichtzetten van de steeg rechts van Markt 12 en het bebouwen en overdekken van een deel van de open achtererven van Markt 12-14 in 2004 heeft de stedenbouwkundige waarde van de historische ruimtelijke structuur aangetast. Door het verbinden van de nieuwbouw en de drie individuele panden via een glazen overkapping zijn alle gebouwen ‘aan elkaar geklonterd’. De oorspronkelijke scheiding tussen Markt 12 en Markt 14 en de samenhang tussen Markt 14 en 16 is hierdoor minder herkenbaar geworden. Vrijwel alle veranderingen van de ruimtelijke structuur en inrichting van de terreinen vanaf de jaren ’80 hebben daarom een indifferente cultuurhistorische waarde.
• De tuin achter Markt 16 heeft een positieve cultuurhistorische waarde vanwege de verwijzing naar de voormalige open, groene tuinen richting de Prinsenstraat.

architectuur- en bouwhistorische waarden

• Het complex Markt 12-16 is van architectuur- en bouwhistorisch belang vanwege de verschijningsvorm van het historisch exterieur. De drie panden zijn in verschillende perioden tot stand gekomen, wat bijdraagt aan de bouwhistorische gelaagdheid van het complex als geheel. 
• Markt 12, 14 en 16 zijn verder van bouwhistorisch belang vanwege de gaaf bewaard gebleven onderdelen van de historische casco’s: gevels, bouwmuren, kelders, gebintconstructie(s), balklagen en kapconstructies. 
• De panden Markt 12 en 14 zijn tevens van architectuurhistorisch belang vanwege de relatief gaaf bewaard gebleven historische indeling en routing van beide panden. De historische hoofdentree van beide panden aan de Markt geeft toegang tot een middengang met vertrekken aan weerszijden. Een voormalige zij-entree van Markt 14 is bij de restauratie in de jaren ’70 dichtgezet, maar nog wel herkenbaar. De inrichting en materialisering van de stoepen voor de voormalige hoofdentrees aan de Markt zijn meerder malen gewijzigd.

Aanbevelingen voor nader onderzoek

• In verband met de vraagstelling lag het accent van het bouwhistorisch onderzoek op de analyse en waardestelling van de ruimtelijke structuur en van het complex op hoofdlijnen. Bij toekomstige bouwkundige ingrepen in de gebouwen zelf, verdient het de aanbeveling om meer in te zoomen op pandsniveau en per gebouw een bouwhistorische verkenning met waardestelling uit te laten voeren. 
• Om meer licht te werpen op de bouwchronologie van de panden, is het aan te bevelen om bij eventueel vervolgonderzoek tevens houtmonsters te nemen van de historische houtconstructies ten behoeve van dendrochronologisch onderzoek. Dit onderzoek kan leiden tot een meer exacte datering van kapconstructies, balklagen en gebintconstructies.