Markt 12

Beschrijving
Markt 12 is gebouwd op een rechthoekige plattegrond en telt boven een kelder één bouwlaag onder een L-vormig schilddak. Het dak is gedekt met gesmoorde muldenpannen. Rechts aan de achterzijde staat een lagere aanbouw onder lessenaardak. De gevels zijn boven een gepleisterde plint opgetrokken in schoon metselwerk in kruisverband. Het schilddak wordt aan de achterzijde gedragen door een eiken sporenkap die ondersteund wordt door drie eiken dekbalkgebinten. Aan de voorzijde bestaat de kap grotendeels uit rondhouten daksporen, ondersteund met balken en halve dekbalkgebinten. De hoofddraagconstructie bestaat verder uit enkelvoudige balklagen. 

1500-1832

vakwerkhuis
Op het brede en lang gerekte perceel van Markt 12 staat op de kadastrale minuut uit 1832 een gebouw dat bijna tweemaal zo diep was als het nu is. Het huis liep aan de achterzijde door tot voorbij de schuur Markt 16. Daarnaast had het pand op de noordoostelijke hoek een onregelmatig gevormde uitbouw. 

Deze voorganger van Markt 12 bestond hoogstwaarschijnlijk uit een vakwerkhuis met een agrarische bestemming, aangezien de toenmalige eigenaren in het kadaster vermeld stonden als landbouwers. Overblijfselen van deze voorganger zijn nog aanwezig in het huidige pand in de vorm van hergebruikte onderdelen van de houten draagconstructie, enkele hergebruikte kloostermoppen die onderaan de zijgevels te vinden zijn en mogelijk de kelder. Een datering van het oorspronkelijke huis is lastig te bepalen. De combinatie van eiken kap- en constructieonderdelen met gekraste en gesneden telmerken kunnen wijzen op een oorsprong in de late zestiende- of zeventiende eeuw. 

Opvallend is dat in 1832 de voorgevel nog terug lag ten opzichte van Markt 14, terwijl beide gevels nu op één lijn liggen. Bovendien was in 1832 de voorgevel van Markt 12 schuin op het casco geplaatst, wat aangeeft dat het pand destijds waarschijnlijk al wel een stenen voorgevel had.^[1]

hergebruikte kaponderdelen
De huidige kapconstructie bestaat deels uit hergebruikte onderdelen van het vakwerkhuis. De  muurplaten bevatten bouwsporen van vakwerkverbindingen.^[2] De kap van de voorganger in vakwerk bestond waarschijnlijk uit eiken dekbalkgebinten met kromstijlen, eiken flieringen, schoren, muurplaten en sporenparen met haanhouten. Een aantal aanwijzingen die wijzen op hergebruik zijn de meerdere gesneden telmerken die op de sporen zijn aangebracht.

Sommige daksporen bevatten twee verschillende gekraste telmerken. Een sporenpaar vertoont bijvoorbeeld op het oostelijke spoor telmerk XII, terwijl het westelijke spoor het nummer XVIIII bevat, met een nieuw gekrast merk V op de beide sporen dat wel in de huidige serie past. Een bijkomende aanwijzing voor het hergebruik van de sporenparen zijn de verbindingssporen die op een hogere bevestiging van de haanhouten duidt. De haanhouten zijn waarschijnlijk verplaatst om de flauwere dakhelling te kunnen ondersteunen.

1832-1843  

Nieuwbouw van een bakstenen huis
Kort voor 1843 onderging het vakwerkhuis een ingrijpende verbouwing, waarbij de verschijningsvorm van het huidige exterieur tot stand kwam. J. G. Becking begon na de verbouwing zijn winkel aan de voorzijde van Markt 12. Zijn zoon, J.C. Becking, nam de winkel over en sloot deze in 1914. Tijdens de ver- of herbouw in 1843 werden de afmetingen van het bouwvolume teruggebracht tot de huidige contouren en ontstond het huidige pand met L-vormig schilddak. De gevels werden opgetrokken in baksteen en de (ankerbalk)gebinten op de begane grond werden vervangen door dragende gemetselde muren met een enkelvoudige grenen balklaag.

Delen van de oorspronkelijke vakwerkconstructie werden hergebruikt in de nieuwe kapconstructie. De oude sporenkap werd aangepast naar de nieuwe afmetingen van het bouwvolume, waarbij drie eiken dekbalkgebinten met bijbehorende windschoren, flieringen, sporenparen met haanhouten en muurplaten behouden bleven. De kapconstructie in het voorhuis werd gerealiseerd in de vorm van een gebintenconstructie met een dwarsgeplaatste moerbalk, grotendeels opgetrokken met rondhouten sporen, afgewisseld met enkele grenen exemplaren. De beide kapdelen wijken aanzienlijk af van elkaar, maar zijn waarschijnlijk wel in één periode tot stand gekomen. 

1914-1940

Van winkel naar woning
In 1914 sloot J.C. Becking wegens ziekte de winkel en in 1916 kwam hij te overlijden. Markt 12 werd verkocht aan Frederik Hendrik Freriks. Waarschijnlijk werd het huis vervolgens verhuurd aan mevrouw Hendrica Wilhelmina Bölte-Vultink, die daar samen met haar dochter en schoonzoon volgens het bevolkingsregister woonde. Weduwe Bölte-Vultink was tevens caféhoudster, waarschijnlijk bij één van de cafés in de huidige Dijkstraat; mogelijk bij café Vultink of bij café Lelivelt.

In 1927 ging het pand via successie over op Hendrik Vaags, die het in 1950 verkocht aan Johan Vaags. Uiteindelijk werd het pand in 1997 door de familie Vaags verkocht aan het naastgelegen museum Frerikshuus.

indeling
De in 1843 gerealiseerde indeling op de begane grond bestond uit een winkelruimte aan de linker voorzijde, die direct toegankelijk was bij binnenkomst via de voordeur. Deze indeling, die tot in de twintigste eeuw in stand bleef, is nog te herkennen aan de vloerafwerking in de huidige gang, die doorliep tot in de linker zijkamer. De vloertegels zelf - zwart-grijze tegels met een geometrisch patroon die bij combinatie van een aantal tegels een stervorm aanneemt - zijn pas later hier gelegd. Deze tegels met een ‘Escher-patroon’ waren populair aan in het begin van de twintigste eeuw en zijn nog op veel plekken in Nederland te vinden, waaronder de Lettelbert kerk in de buurt van Mitwolde en de borg Rusthoven in Wirdum.

Achter de winkel lag een tussenkamer vanwaar de winkel middels een zijlicht in de gaten gehouden kon worden. De tussenkamer was verbonden met de achtergelegen keuken. Rechts van de keuken en de tussenkamer bevond zich een achtergang die toegankelijk was via de achterdeur. Deze achtergang ontsloot tevens de kelder die zich onder de rechterhelft aan de achterzijde van het huis bevond. Daarboven bevond zich een opkamer met alkoof. Een dwarsgang verbond de achtergang met de aangebouwde zijbeuk met spoelruimte onder het lessenaardak. Aan de voorzijde, rechts van de winkel bevond zich een woon- of zitkamer. 

realisatie middengang
Een significante aanpassing van de indeling van Markt 12 in de twintigste eeuw betrof de realisatie van een volwaardige middengang. De linker gangmuur werd op de reeds aanwezige tegels in de winkel geplaatst, waardoor er een centrale middengang van de voor- naar de achterdeur tot stand kwam. Door de bouw van de muur werd de winkel kleiner en niet langer ontsloten door de voordeur. Waarschijnlijk gebeurde dit toen de winkel verbouwd werd tot woonhuis in de eerste helft van de twintigste eeuw. 

1940-1945

Ortskommandatur en onderduikers
Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde de familie Kempink, bestaande uit vader, moeder en twee dochters, in Markt 12. Vanwege de centrale ligging van het pand aan de markt in Aalten, werd de rechter voorkamer in gebruik genomen door de Duitse Ortskommandantur. De Ortskommandatur was het plaatselijke hoofdkwartier van de Wehrmacht, waar vandaan toezicht gehouden werd op de inkwartieringen van Duitse soldaten. Daarnaast beheerden zij de lokale roerende en onroerende goederen van de Duitse Wehrmacht.

Tegelijkertijd werd de gewelfde kelder van het huis tijdens bombardementen als schuilkelder gebruikt en werden er zelfs op de zolder onderduikers verstopt, die vanuit daar naar verschillende onderduikadressen gebracht werden.^[1] 

1997-heden

Nationaal Onderduikmuseum
In 1997 werd het pand verkocht aan het naastgelegen museum Frerikshuus. Het gebouw werd tijdens de daaropvolgende restauratie ingericht naar de mode van omstreeks 1940, in verband met de realisatie en vestiging van het Nationaal Onderduikmuseum. Verschillende moderniseringen van de jaren '50 en '70 zijn daarbij verloren gegaan. Tevens werden de vensters en een aantal deuren vernieuwd in historiserende stijl. Bij deze restauratie werd tevens de moderne overkapping die fungeert als entreehal toegevoegd, met een loopbrug die de nieuwbouw verbindt met de zolder van Markt 12.