Inleiding

Adres:  Markt 12-16 
Postcode:  7121 CS Aalten
Coördinaten:  x 237.148, y 438.379
Status:  Rijksmonument
Onderzoek:  Bouwhistorische quickscan met waardestelling
Functie:  Woonhuizen en schuur, later Nationaal Onderduikmuseum
Bouwjaar: Late middeleeuwen, latere verbouwingen

Op dit moment worden plannen voorbereid voor een uitbreiding van het Nationaal Onderduikmuseum aan de Markt 12-16 in Aalten. De plannen hebben onder meer betrekking op het overdekken van een deel van het open binnenterrein en het verplaatsen van de hoofdentree. Vanwege de status van de drie Rijksmonumenten spelen de cultuurhistorische waarden van deze locatie een belangrijke rol bij de beoordeling van de plannen. 
Een bouwhistorische quickscan moet inzicht geven in de historisch-stedenbouwkundige ontwikkeling van de locatie, de bouwgeschiedenis van het complex op hoofdlijnen, de bewaard gebleven structuren en de aanwezige cultuurhistorische waarden. Aan de hand van de onderzoeksresultaten kan bepaald worden welke cultuurhistorische waarden bij de gewenste veranderingen in het geding kunnen zijn en waar ruimte is voor nieuwe ontwikkelingen. Op kernachtige wijze wordt zo inzichtelijk gemaakt hoe de ruimtelijke structuur op deze plek tot stand gekomen is en welke kwaliteiten op samenhangende wijze een bijdrage kunnen leveren aan de toekomst. 

Onderzoek en veldwerk
Het onderzoek heeft plaatsgevonden conform de ‘Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek’ van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, SBN, VNG, Atelier Rijksbouwmeester en RGD van april 2009. Hierbij is samengewerkt met ARCX buro voor monumentenzorg en cultuurhistorie uit Doesburg en ELKA cultuurhistorie uit Vragender. Het bouwhistorisch onderzoek van de individuele panden heeft het karakter van een quickscan. Het accent van de analyse, beschrijving en waardestelling ligt op de historisch-stedenbouwkundige ontwikkeling van deze locatie binnen de kern van Aalten en de samenhang tussen de drie historische bouwdelen. Het onderzoek is opgebouwd uit een aantal onderdelen:

• Literatuuronderzoek: Het inventariseren van direct beschikbare gegevens uit de literatuur. In 1979-’98 en 2002 is van Markt 12 uitgebreid bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd door het Monumenten Advies Bureau uit Nijmegen. Destijds is in dit pand tevens kleurhistorisch onderzoek uitgevoerd door studenten van de opleiding tot Onderzoeker en Restaurator van Historische Binnenruimten van de Stichting Restauratie Atelier Limburg te Maastricht.
• Archiefonderzoek: Het raadplegen van het bouwdossier van Markt 12-16 bij de gemeente Aalten en het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) in Doetinchem. Het verzamelen van kadastrale (hulp)kaarten en historische afbeeldingen via diverse beeldbanken. 
• Veldwerk: Het veldwerk op locatie heeft plaatsgevonden op 15 november 2023. Hierbij is geen destructief onderzoek uitgevoerd. Op basis van de zichtbare bouwdelen en toegankelijke vertrekken zijn de belangrijkste bouwfasen en veranderingen van de ruimtelijke structuur gedocumenteerd. 

Digitale rapportage op www.tijdbeeld.com
De onderzoeksresultaten zijn vastgelegd en aangeleverd via de website TIJDBEELD. Op www.tijdbeeld.com zijn alle gegevens chronologisch geordend en digitaal gepresenteerd in opeenvolgende vensters in de tijdlijn en voorzien van een waardestelling. De directe link naar de rapportage is: http://www.tijdbeeld.com/project/markt-12-16?token=BMA44G1C
De rapportage blijft voor onbepaalde tijd via de website ontsloten. Hoewel via de website (downloads) een PDF-versie van het rapport gegenereerd kan worden, is dit hoofdzakelijk bedoeld als archieffunctie. Tekst en afbeeldingen zijn optimaal te bekijken via bovenstaande link. 

De rapportage is als volgt opgebouwd. In de Tijdlijn wordt in opeenvolgende vensters de historisch-stedenbouwkundige ontwikkeling van Markt 12-16 geschetst. In de hoofdstukken Markt 12, Markt 14 en Markt 16 is een beknopte beschrijving en bouwgeschiedenis van de individuele panden opgenomen. De analyse van het exterieur, de constructie, de indeling en interieurafwerking van de individuele gebouwen vindt plaats op hoofdlijnen. De rapportage wordt afgesloten met een cultuurhistorische waardestelling van de ruimtelijke structuur. 

Situering
Het Nationaal Onderduikmuseum is gelegen in de dorpskern van Aalten. Het complex, dat uit een aantal bouwdelen bestaat, maakt deel uit van de noordelijke gevelwand aan de Markt. Aan de Markt staan twee bakstenen huizen (nr. 12 en 14) die van elkaar gescheiden worden door een smalle osendrop. Rechts van Markt 12 bevindt zich een smalle, afgesloten steeg. Aan de linkerzijde van Markt 14 (het ‘Frerikshuus’) leidt een openbare steeg, het Frerikspad, naar het achtergelegen open achtererf. Achter Markt 14 ligt aan deze binnenplaats Markt 16 (de ‘Freriksschuur’). Achter Markt 12 bevindt zich de nieuwbouw van het museum uit 2004. De nieuwbouw bestaat uit twee delen: een rechthoekig bakstenen, schuurachtig volume en een entreehal die bestaat uit een glazen overkapping. De overkapping verbindt de nieuwbouw met de drie historische bouwdelen en bevat de hoofdentree van het museum aan de open binnenplaats.

Het Frerikspad loopt vanaf de binnenplaats langs de linker zijgevel van Markt 16, geeft toegang tot de achtergelegen buitenruimte van Markt 16 en het appartementencomplex Prinsenstraat 31-33 en vormt een directe verbinding tussen de Markt en de Prinsenstraat. Achter Markt 16 ligt een kleine tuin met aangrenzend een groenstrook met speelvoorziening. Achter de nieuwbouw uit 2004 ligt een parkeerplaats met een eigen inrit vanaf de Prinsenstraat. Rechts aan de achterzijde van de nieuwbouw bevindt zich tot slot nog een afgesloten, open buitenruimte die toegankelijk is vanaf de parkeerplaats.