Waardestelling

Samenvatting van de bouwgeschiedenis
De locatie van het pand op de hoek van het Grote Kerkplein en de Praubstraat bevond zich in de veertiende eeuw binnen de stadsgrenzen. De ruimte ten zuiden van de St. Michaëlskerk was destijds al in gebruik als kerkhof. Op het kerkhof sloten aan de zuidzijde de Korte Luttekestraat, Papenstraat en Praubstraat aan. Op basis van historische bronnen lijkt het erop dat de zuidelijke begrenzing van het kerkhof met twee bouwblokken aan de Papendwarsstraat al in de vijftiende eeuw bestond. Deze stedenbouwkundige structuur wordt in ieder geval reeds weergegeven op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit omstreeks 1560 en de kaart uit de atlas van Braun en Hogenberg uit 1581. 

Het complex op de hoek van het Grote Kerkplein, de Praubstraat en de Papendwarsstraat bestaat in hoofdopzet uit drie historische casco’s die pas na 1860 zijn samengevoegd. Het gaat om twee huizen die oorspronkelijk georiënteerd waren op de Praubstraat en een derde huis aan de Papendwarsstraat. Achter de negentiende-eeuwse gevels gaan casco-onderdelen schuil uit de late middeleeuwen en zeventiende eeuw. Het huis aan het Grote Kerkplein en de huizen aan de Praubstraat en Papendwarsstraat werden tot op zolderniveau van elkaar gescheiden door een muur. Op basis van het bouwhistorisch onderzoek is het onwaarschijnlijk dat deze scheidingsmuur deel uitmaakte van middeleeuwse verdedigingswerken. Het is aannemelijker dat de muur, die op het kadastrale minuutplan van 1832 over beide bouwblokken doorloopt, wijst op een planmatige aanleg van de huizen aan de zuidzijde van het voormalige kerkhof in de late middeleeuwen.

In 1845 startte Jan van der Kolk aan het Grote Kerkplein een kruidenierswinkel, later omgevormd tot stekenbakkerij. In 1860 verwierf hij tevens de huizen aan de Praubstraat en Papendwarsstraat en werden delen van de drie historische panden samengevoegd. Er volgde een ingrijpende verbouwing omstreeks 1870 (mogelijk in meerdere fasen) waarbij de huidige verschijningsvorm tot stand kwam en een nieuwe routing ontstond binnen de drie historische casco’s. Hoewel de drie huizen in eigendom werden samengevoegd, bleven er drie zelfstandige wooneenheden bestaan: een winkel/bakkerij met woning aan het Grote Kerkplein, een bovenwoning en een woning aan de Praubstraat. 

Rond 1900 werd de winkel gemoderniseerd en kwam er een nieuwe 'winkelpui'. In 1923 volgde opnieuw een verbouwing, waarbij men de woning aan de Praubstraat bij die aan het Grote Kerkplein voegde. De voormalige woonkamer linksachter werd keuken en de bestaande gangstructuur werd doorgetrokken om beide voormalige woningen met elkaar te verbinden. De stekenbakkerij verhuisde pas in de tweede helft van de twintigste eeuw naar de kelder. In deze periode werd tevens een deel van de interieurafwerking in fasen vernieuwd.

Faseringsplattegronden
De bouwgeschiedenis en bouwchronologie zijn ook gepresenteerd op bijgaande faseringsplattegronden. Deze tekeningen zijn slechts voor een ondergeschikt deel gebaseerd op absolute dateringen en historische bronnen. Zij geven vooral de relatieve chronologie weer, zoals die afgeleid kan worden uit (zichtbare) typologische kenmerken, constructies, afwerkingen, decoraties en de gebruiks- en bewoningsgeschiedenis. Veel bouwsporen gaan naar verwachting nog schuil achter het pleisterwerk en (latere) interieurafwerkingen. Het is daarom onvermijdelijk dat binnen de tijdlijn sommige onderdelen onbenoemd blijven en conclusies getrokken zijn op basis van de meest aannemelijke scenario’s. 

Waardestelling
De waardestelling is opgesteld volgens de Uitvoeringsrichtlijn Bouwhistorisch onderzoek met waardestelling URL 2007 van de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM). De waardestelling vindt plaats op twee niveaus: het gebouwde object in relatie tot zijn bredere context en de betekenis van de verschillende onderdelen in relatie tot het object zelf. Het eerste betreffen de ‘contextuele waarden’ en het tweede de ‘intrinsieke waarden’. De waardestelling bestaat uit tekst en tekeningen die complementair en onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. De intrinsieke waardestelling vindt zijn neerslag in de waarderingsplattegronden. 

Contextuele waarden
De contextuele waarden zijn volgens de Uitvoeringsrichtlijn Bouwhistorisch onderzoek onderverdeeld in een aantal deelwaardestellingen: historische waarden, ruimtelijke waarden, architectuurhistorische waarden, bouwhistorische waarden, kunsthistorische waarden, gebruikswaarden / functiespecifieke waarden en herinneringswaarden. Elk van deze deelwaarden wordt getoetst aan de hand van de criteria gaafheid en zeldzaamheid.

Historische waarden, gebruikswaarden en herinneringswaarden
Grote Kerkplein 12-13 en Praubstraat 2 is van historisch belang vanwege de grote herkenbaarheid van het historisch gebruik als winkel met stekenbakkerij en achter-, zij- en bovenwoning vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw. De typologische ontwikkeling in de negentiende eeuw van drie gescheiden woonhuizen naar een samengevoegd complex met onderling gescheiden functies en wooneenheden is nog duidelijk voelbaar aan de verschillen in vloerniveaus, beperkte doorgangen en aan de hand van de (gevel)indeling en routing. 

Het complex is van belang vanwege de tastbare herinnering aan de vestiging van de kruidenierswinkel en stekenbakkerij van Jan van der Kolk vanaf 1845, later omgedoopt tot het ‘Zwolse Balletjeshuis’. De herkenbaarheid en aanwezigheid van zowel de oude stekenbakkerij als ruimte (aan de Papendwarsstraat), als de historische machinerie en inrichting van de stekenbakkerij (in de kelder) is uniek. 

De vestiging van de kruidenierswinkel en stekenbakkerij herinnert indirect aan de sociaal-economische ontwikkeling van het kerkhof ten zuiden van de Grote- of St. Michaëlskerk tot marktplein na 1829. 

Ruimtelijke waarden
Grote Kerkplein 12-13 en Praubstraat 2 is van belang als onderdeel van de stedenbouwkundige structuur aan de zuidzijde van het voormalige kerkhof, die zeer waarschijnlijk in de late middeleeuwen is ontstaan. De centrale scheidingsmuur van kelder tot zolder markeert de historische scheiding tussen de percelen en verwijst vermoedelijk naar een planmatige aanleg.  

Het complex speelt vanwege de omvang van het volume, de neoclassicistische architectuur en en de situering op de hoek van het Grote Kerkplein en de Praubstraat een beeldbepalende rol in het straatbeeld. Het oorspronkelijke onderscheid tussen de primaire hoofdbebouwing georiënteerd op de Praubstraat (later ook op het Grote Kerkplein) en de secundaire bebouwing aan de Papendwarsstraat, is nog altijd herkenbaar. 

Het complex vormt samen met de overige panden in de zuidelijke gevelwand aan het Grote Kerkplein een waardevol ensemble, vanwege de aaneengesloten reeks van gepleisterde lijstgevels uit de tweede helft van de negentiende eeuw. 

Architectuurhistorische- en kunsthistorische waarden
Grote Kerkplein 12-13 en Praubstraat 2 is van belang vanwege de relatief gaaf bewaard gebleven hoofdopzet, neoclassicistische architectuur en gevelindeling uit omstreeks 1870. Hierbij is na de samenvoeging aan het Grote Kerkplein en aan de Praubstraat een representatief en harmonieus gevelbeeld ontstaan, maar bleven tegelijkertijd de verschillende historische casco’s herkenbaar. 

De kort na 1900 vernieuwde deuren en etalagevensters op de hoek zijn van belang als gaaf en relatief zeldzaam voorbeeld van een vroeg twintigste-eeuwse winkelpui in de Zwolse binnenstad. 

Het complex is verder van belang vanwege de bewaard gebleven indeling, routing en bijbehorende interieuronderdelen uit de tweede helft van de negentiende eeuw, waarbij een winkel/stekenbakkerij met gescheiden bovenwoning en woning aan de Praubstraat werden ondergebracht binnen drie oudere casco’s. De bewaard gebleven onderdelen van het winkelinterieur en de oude stekenbakkerij verdienen daarbij speciale vermelding. 

Op de waarderingsplattegronden is onderscheid gemaakt tussen onderdelen van de negentiende-eeuwse  indeling en interieurafwerking die van primair belang zijn voor de herkenbaarheid van de historische routing en functies (hoge waarde) en de onderdelen die daarin een ondersteunende rol spelen (positieve waarde). Ook de wijzigingen in het interieur uit de eerste helft van de twintigste eeuw zijn hoofdzakelijk positief gewaardeerd. 

Bouwhistorische waarden
Grote Kerkplein 12-13 en Praubstraat 2 is van belang vanwege de bewaard gebleven casco-onderdelen van drie historische huizen op de locatie uit de late middeleeuwen, zeventiende- en achttiende eeuw eeuw: kelders, bouw- en scheidingsmuren, balklagen en (vermoedelijk hergebruikte) kaponderdelen. 

Voor wat betreft de historische balklagen is de bouwhistorische waarde van met name de verdiepings- en zolderbalklaag van het huis aan de Praubstraat onbekend. Deze zijn niet in het zicht, maar zouden nog van voor de verbouwing omstreeks 1870 kunnen dateren. Ter plaatse van het in 1923 dichtgezette trapgat van de voormalige verdiepingstrap is de bouwhistorische waarde beperkt. 

Het complex is verder van algemeen belang vanwege de grote historische gelaagdheid en de afleesbaarheid van de bouwgeschiedenis. Hierbij hangen twee zaken nauw samen. Allereerst zijn de onderlinge verschillen in vloerniveaus en constructieve opbouw van grote waarde voor de herkenbaarheid van de drie verschillende historische casco’s. Ten tweede zijn de beperkte doorbraken in de centrale scheidingsmuur en de overbrugging van de niveauverschillen met trapjes van waarde als tastbare herinnering aan de inventieve samenvoeging van de drie huizen na 1860. 

Intrinsieke waarden
Bij de intrinsieke waarden worden de fysieke elementen in onderlinge samenhang gewaardeerd en getoetst op het belang van het onderdeel binnen het object. Dat houdt in dat ouderdom niet per se hoeft te leiden tot een hoge waardering. Ook kunnen elementen uit dezelfde bouwfase van verschillende waarde zijn op basis van verschillen in gaafheid of de betekenis binnen de ruimtelijke structuur. Deze onderdelen kunnen een materiële waarde hebben, maar ook een conceptuele waarde, vanwege het achterliggende ontwerpidee of de functionele betekenis binnen het object. Op de waarderingsplattegronden zijn de intrinsieke waarden van de ruimtelijke structuur in drie gradaties of categorieën in kleur weergegeven: 

Hoge intrinsieke waarde (blauw): van groot belang voor het karakter, de structuur of de betekenis van het object. 

Positieve intrinsieke waarde (groen): van ondersteunend belang voor het karakter, de structuur of de betekenis van het object. 

Indifferente intrinsieke waarde (geel): van weinig of geen belang voor het karakter, de structuur of de betekenis van het object. 

De intrinsieke waarden van de interieurafwerking, gewelven, balklagen, kapconstructies, kozijnen en ramen/deuren worden met symbolen aangeduid, zoals weergegeven in de legenda. 

Aanbevelingen voor nader onderzoek
De aanstaande verbouwing zal naar verwachting meer bouwsporen in het zicht brengen. Dit kan mogelijkheden bieden om enkele lacunes in de bouwgeschiedenis op te vullen en om aannames te bevestigen of te ontkrachten. Dat geldt met name voor onderstaande onderdelen:

Centrale scheidingsmuur
Kapconstructies huizen Praubstraat en Papendwarsstraat
Balklagen huizen Praubstraat en Papendwarsstraat
Winkelinterieur huis Grote Kerkplein