naam: Jacobskerk
adres: Markt 2
postcode: 7101DB Winterswijk
coördinaten: x 246.610, y 443.465
status: rijksmonument
onderzoek: bouwhistorische verkenning met waardestelling
opdrachtgever: Delfgou Architectuur en Monumenten namens het College van Kerkrentmeesters van de Protestantse Gemeente Winterswijk
functie: kerk met toren
bouwjaar: late middeleeuwen vanaf 1472 met een oudere voorganger
Introductie
Op dit moment worden plannen voorbereid voor de herbestemming van de Jacobskerk aan de Markt in Winterswijk. De kerk kreeg zijn huidige verschijningsvorm bij een reeks bouwcampagnes in de periode 1472 - 1550. Op de plaats van de huidige kerk stond een kleinere romaanse voorganger die omstreeks 1200 gebouwd werd.
Vanwege de monumentenstatus spelen de cultuurhistorische waarden een belangrijke rol bij de planvorming en de beoordeling daarvan. De bouwhistorische verkenning geeft inzicht in de bouwgeschiedenis van het gebouw op hoofdlijnen, de bewaard gebleven historische onderdelen en de aanwezige cultuurhistorische waarden. Aan de hand van de onderzoeksresultaten kan bepaald worden welke cultuurhistorische waarden bij de gewenste veranderingen in het geding kunnen zijn en waar ruimte is voor nieuwe ontwikkelingen.
onderzoek en veldwerk
Het onderzoek heeft plaatsgevonden conform de Uitvoeringsrichtlijn Bouwhistorisch onderzoek met waardestelling URL 2007 van de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM) uit 2024. Hierbij is samengewerkt met BELFORT cultuurhistorie en monumenten uit Doetrinchem en ELKA cultuurhistorie uit Vragender. Het onderzoek is opgebouwd uit een aantal onderdelen:
literatuuronderzoek
In de literatuur zijn direct beschikbare gegevens en ouder (cultuurhistorisch) onderzoek geinventariseerd.
archiefonderzoek
via Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) in Doetinchem werden het archief van de Hervormde Gemeente Winterswijk en de beschikbare historische bouwtekeningen geraadpleegd. In verschillende beeldbanken zijn kaarten en historische afbeeldingen verzameld.
veldwerk
Het veldwerk op locatie heeft plaatsgevonden op woensdag 23 oktober 2024. Op basis van de zichtbare bouwdelen zijn de belangrijkste bouwfasen en veranderingen van de ruimtelijke structuur gedocumenteerd en vastgelegd. Toren en kerk zijn bezocht, waarbij het accent gelegen heeft op het kerkgebouw en de toren - die eigendom is van de gemeente Winterswijk -slechts oppervlakkig bekeken is.
digitale rapportage op www.tijdbeeld.com
De onderzoeksresultaten zijn vastgelegd en aangeleverd via de website TIJDBEELD. Op www.tijdbeeld.com zijn alle gegevens chronologisch geordend en digitaal gepresenteerd in opeenvolgende vensters in de tijdlijn en voorzien van een waardestelling. De directe link naar de rapportage is: https://www.tijdbeeld.com/project/jacobskerk
De rapportage blijft voor onbepaalde tijd via de website ontsloten. Via de website (Downloads) kan een PDF-versie van het rapport gedownload worden. Dit bestand wordt automatisch gegenereerd en heeft daardoor beperkingen in de opmaak en weergave. Het is bedoeld als archieffunctie en voor bijvoorbeeld de aanvraag van een vergunning en het uploaden van de rapportage naar het Omgevingsloket. Tekst en afbeeldingen zijn optimaal te bekijken via bovenstaande link.
naam
De middeleeuwse kerk in Winterswijk werd gewijd aan de apostel St. Jacobus de Meerdere. Jacobus was in de late middeleeuwen na Maria de populairste heilige in Europa. Zijn naam was direct verbonden aan de pelgrimage naar Santiago de Compostella. Na de reformatie verschoof de naamgever van de kerk naar de achtergrond, in de negentiende eeuw was het gebruikelijk de kerk aan te duiden als 'het kerkgebouw van de Hervormde Gemeente te Winterswijk'. In de huidige situatie staat het kerkgebouw bekend als 'Jacobskerk'
In deze rapportage zal daarom voor de periode na de reformatie de huidige naam gebruikt worden, waar de tekst betrekking heeft op de perioder daarvoor wordt St. Jacobskerk geschreven.
beschrijving
De Jacobskerk staat in het hart van het historische centrum van Winterswijk, midden op het centrale marktplein. Het straatniveau rondom de kerk is verhoogd en is bestraat met veldkeien.
De Jacobskerk is een laatgotische overwelfde pseudobasiliek met een eenbeukig, driezijdig afgesloten koor. De kerk is opgebouwd uit een schip, twee zijbeuken, een koor en een aangebouwde sacristie. Aan de westzijde staat een ingebouwde toren met drie geledingen. Tegen de zuidzijde van de toren is een traptoren geplaatst.
Het schip bestaat uit twee delen. Een hoger oostelijke deel dat verbonden is met het even hoge koor en een lager deel dat aan de westzijde op de toren aansluit. Het schip is voorzien van zijbeuken met een lessenaardak.
gevels
De gevels zijn opgebouwd uit baksteen, afgewerkt met een parement van Baumberger zandsteen en tufsteen. De gevels bevatten spitsboogvensters met natuurstenen traceringen, gevuld met glas-in-lood. De hoofdingang in de westgevel van de toren heeft een rijk gedecoreerd zandstenen portaal. In de noord- en de zuidgevel van het schip gevels zijn ook ingangen te vinden. De sacristie is voorzien van een eigen ingang met een bordes.
interieur
De westzijde van het schip wordt afgesloten met een orgelgalerij. De gehele kerkruimte wordt overspannen door spitsbooggewelven, gedragen door vijf pijlers. De wanden en de gewelven van de kerk zijn beschilderd met diverse voorstellingen, teksten en florale motieven. De vloer van de kerk is belegd met grote natuurstenen tegels, het koor is verhoogd aangelegd.
De inrichting van de kerkruimte is georiënteerd op het koor. Op de overgang van het koor naar het schip staat een preekstoel met een klankbord. In de kerk staan losse moderne stoelen, in een opstelling met een centraal middenpad.
Aan de westzijde van de kerk zijn aan de noord- en de zuidzijde van de toren een consistoriekamer en een keuken afgescheiden.