Introductie

Adres: Heegsestraat 14
Naam: Grote Beurse
Postcode: 7396NG Terwolde
Coördinaten: x 202.120, y 479.290
Status: rijksmonument
Onderzoek: bouwhistorische verkenning met waardestelling
Functie: boerderij met lanterskamer
Bouwjaar: omstreeks 1600

Op dit moment worden plannen voorbereid voor de verbouwing en verduurzaming van de boerderij de Grote Beurse aan de Heegsestraat 14 in Terwolde. Deze boerderij werd omstreeks 1600 door de provisoren van het Grote Gasthuis uit Deventer gebouwd. In 1652 werd tegen het woongedeelte van een boerderij een landheerkamer of 'lanterskamer' aangebouwd. 
Vanwege de monumentenstatus speelt de cultuurhistorische waarde van het gebouw een belangrijke rol bij de planbeoordeling. Een bouwhistorische verkenning moet een overzicht geven van de bouwgeschiedenis, de bewaard gebleven historische structuur en nog aanwezige cultuurhistorische waarden. Aan de hand van de resultaten daarvan kan bepaald worden welke cultuurhistorische waarden bij de gewenste ingrepen in het geding kunnen zijn en waar ruimte is voor vernieuwing. 

onderzoek en veldwerk
Het bouwhistorisch onderzoek was gericht op het in kaart brengen van de ruimtelijke ontwikkeling van de boerderij, de landheerkamer en de aangebouwde schuur. Het onderzoek heeft plaatsgevonden conform de Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek van april 2009. De werkzaamheden waren opgebouwd uit een aantal stappen. Allereerst zijn de relevante en direct beschikbare gegevens uit de literatuur, archieven en recent uitgevoerd onderzoek geïnventariseerd. Hiervoor is archiefonderzoek uitgevoerd in het HCO in Deventer. Helaas bleek het zeventiende- en achttiende-eeuwse archief van het Grote en Voorster Gasthuis niet in te zien omdat dit ‘verloren gegaan’ is. De wel beschikbare archief- en literatuurinformatie is verder aangevuld met historisch beeldmateriaal via beeldbanken en kadastrale (hulp)kaarten. 

Vervolgens is het gebouw zelf onderzocht. Het veldwerk heeft plaatsgevonden op 20 december 2023. Er is geen destructief onderzoek uitgevoerd. 
Ten tijde van het onderzoek hadden de bedrijfsruimten een agrarische functie en stond er vee in de stallen. Het woongedeelte van de boerderij werd bewoond. Met name op de begane grond van het voorhuis gaat naar verwachting veel bouwhistorische informatie schuil achter betimmeringen en recente afwerkingen met plaatmateriaal. Daardoor is het onvermijdelijk dat in de tijdlijn perioden onbenoemd moeten blijven. 
 

digitale rapportage op www.tijdbeeld.com
De onderzoeksresultaten zijn vastgelegd en aangeleverd via de website TIJDBEELD. Op www.tijdbeeld.com zijn alle gegevens chronologisch geordend en digitaal gepresenteerd in opeenvolgende vensters in de tijdlijn en voorzien van een waardering. De directe link naar de rapportage is: https://www.tijdbeeld.com/project/heegsestraat-14---grote-beurse
De rapportage blijft voor onbepaalde tijd via de website ontsloten. Via de website (Downloads) kan een PDF-versie van het rapport gedownload worden. Dit bestand wordt automatisch gegenereerd en heeft daardoor beperkingen in de opmaak en weergave. Het is bedoeld als archieffunctie en voor bijvoorbeeld de aanvraag van een vergunning en het uploaden van de rapportage naar het Omgevingsloket. Tekst en afbeeldingen zijn optimaal te bekijken via bovenstaande link.

situering
De Grote Beurse ligt aan de noordzijde van de dorpskern van Terwolde op korte afstand van de bandijk langs de IJssel. De boerderij staat op een ruim erf dat op een verhoging in het landschap ligt. De noordzijde van het erf wordt ingenomen door moderne stalgebouwen en een grote mestsilo. Aan de zuidzijde van het erf staat een vrijstaand woonhuis uit de jaren ’60. Aan de noordzijde van de boerderij staat naast het bedrijfsgedeelte een voormalige vaaltstal die later tot berging omgebouwd werd. Deze vaaltstal, het vrijstaande woonhuis en de moderne bedrijfsgebouwen zijn verder niet bekeken. Het accent van het onderzoek lag op de historische boerderij, de daarmee verbonden lanterskamer en de aangebouwde veeschuur aan de zuid-westzijde.

Beschrijving
De boerderij is gebouwd op een L-vormige plattegrond en telt één bouwlaag onder een met riet gedekt wolfdak. Op de nok staat boven het woongedeelte een gemetselde schoorsteen. Aan de rechter zijde is het gebouw met een tussenlid verbonden met een schuur onder een met riet gedekt wolfdak. In de hoek tussen boerderij en schuur is een spoelruimte gebouwd met een flauw hellend lessenaardak. Aan de linker zijde staat tegen het bedrijfsgedeelte een voormalige vaaltschuur met een rechthoekige plattegrond onder een met golfplaten gedekt zadeldak.

Het hoofdgebouw heeft de ruimtelijke opzet van een zogenaamd driebeukig hallehuis dat acht gebintvakken diep is en waarvan het dak ondersteund wordt door een reeks ankerbalkgebinten die de daksporen dragen. Vijf gebinten staan in het bedrijfsgedeelte, de overige gebinten staan in het huidige woongedeelte en bleven maar gedeeltelijk bewaard.

In het woongedeelte zijn ruimtelijk drie delen te onderscheiden; in het midden de centrale woonruimte, de heerd, geflankeerd door een gang. Aan de rechter zijde is boven een kelder nu de keuken gesitueerd met daar achter een moderne badkamer. Deze ruimten hebben een gemeenschappelijke zolder die niet ingedeeld is. Links achter de heerd liggen twee geschakelde slaapvertrekken.

Aan de linker voorzijde is een zelfstandig onderkelderd bouwvolume aangebouwd met boven de verhoogde begane grond een zolder. Aan de linker zijde heeft dit deel een geschouderde tuitgevel. In de voorgevel is een gevelsteen met het jaartal 1652 aangebracht.

De gevels zijn opgetrokken in schoon metselwerk in kruisverband, het rechter deel van de voorgevel en de topgevel van de aanbouw zijn langs de dakrand afgewerkt met vlechtingen. De gevelopeningen zijn afgesloten met gemetselde strekken.

De in kruisverband gemetselde voorgevel bevat een reeks schuifvensters, met verschillende roedeverdelingen en de voordeur onder een bovenlicht. De kelderopening onder het meest rechter venster is voorzien van dubbele luiken. De vensters in de voorgevel zijn afsluitbaar met houten luiken met spiegelklampen die draaien op duimgehengen. Op de zolderverdieping is de gevel voorzien van twee kleine luiken.

De topgevel van de aanbouw bevat de bouwsporen van twee kloostervensters met zandstenen bovendorpels, kalven en duimblokjes. De bovenste openingen zijn dichtgemetseld, de onderste openingen zijn voorzien van luiken met spiegelklampen. 
De rechter zijgevel bevat aan de voorzijde een schuifvenster met roedeverdeling met daar onder een kelderopening met dubbele luiken.

In het bedrijfsgedeelte wordt de middenbeuk ingenomen door de deel met in de zijbeuken stalruimte in de kubbingen onder de hilden. De in schoon metselwerk opgetrokken achtergevel bevat centraal een dubbele schuifdeur met daarboven een hooiluik. De deuren worden geflankeerd door ronde gietijzeren stalvensters en uiterst links en rechts twee houten staldeuren. De rechter zijgevel is grotendeels ingebouwd. De linker zijgevel bevat een reeks kleine gietijzeren stalvensters en dichtgetimmerde mestdeuren. 

De aangebouwde doorrijschuur is zes gebintvakken diep met in de zijbeuken in de kubbingen onder de hilden stalruimte voor vee. De symmetrisch ingedeelde voorgevel heeft centraal een dubbele schuifdeur, geflankeerd door stalen stalramen met een roedeverdeling. In de geveltop zijn twee kleine stalen stalvensters aangebracht. De rechterzijgevel is voorzien van stalen stalvensters met een roedeverdeling, afgewisseld met mestluiken. Vensters en luiken zijn paarsgewijs aangebracht. De achtergevel heeft centraal een dubbele schuifdeur geflankeerd door ronde gietijzeren stalvensters en aan de rechter zijde twee staldeuren. De linker zijgevel is ingebouwd en bevat nog (de resten van) een aantal openingen zoals ook in de rechter zijgevel.