Advies en waardering
samenvatting van de bouwgeschiedenis
De Plantagekerk grenst aan de noordzijde tegen de laat-middeleeuwse stadsmuur die langs de Spoelstraat loopt en die in de deels overbouwde steeg in het zicht is. In de middeleeuwen vormde deze muur de fysieke oostgrens van Zwolle, daar waar de Kleine Aa de stad binnenstroomde bij de Kruitmakerstoren. De grond direct buiten de stadsmuur was lange tijd onbebouwd en in gebruik als stedelijk bleekveld. Hoewel de stadsrand na de ontmanteling van de vestingwerken in de eerste helft van de 19e eeuw was omgevormd tot een aantrekkelijk en plantsoenrijk wandelgebied, kwam de planmatige ontwikkeling van voorname woonbebouwing in het groen pas in het laatste kwart van de 19e eeuw op gang. Na het dempen van de restanten van de beide Aa’s werden de voormalige vestingterreinen getransformeerd in een Engels landschapspark en bebouwd met woningen voor de beter gesitueerden. Binnen deze historisch-stedelijke context vindt in 1874-’75 de bouw van de Plantagekerk plaats, als nieuw kerkgebouw voor de in 1840 ontstane Christelijke Afgescheiden Gemeente in Zwolle.
Het kerkgebouw is ontworpen door architect J.W. Bosboom in eclectische stijl en had oorspronkelijk twee entree’s aan de zuid- en oostzijde. De huidige opzet van het bankenplan komt in grote lijnen overeen met de oorspronkelijke situatie, georiënteerd op de preekstoel die tegen de noordgevel staat en met een open middengedeelte dat met losse stoelen is ingevuld. Tegenover de preekstoel bevindt zich de orgeltribune die in haar huidige vorm waarschijnlijk uit de late 19e eeuw dateert. In 1894 werd aan deze zijde van de kerk het torentje boven de voorgevel vervangen door de trapvormige geveltop. Twee jaar later bouwde men een nieuwe kosterswoning in de Spoelstraat.
De slappe bodem ter plaatse van de Plantagekerk en de wijze van funderen heeft vanaf de bouw voor constructieve problemen gezorgd. Daar waar voorheen de gracht buiten de stadsmuur lag en de Kleine Aa stroomde kon de eikenhouten paalfundering verzakkingen en scheurvorming niet voorkomen. In het begin van de 20e eeuw vonden er ingrijpende herstelwerkzaamheden plaats, waarbij allereerst de binnenmuren van de kosterswoning opnieuw opgetrokken werden. Vervolgens liet het kerkbestuur de scheuren in plafond en muren van de kerkzaal herstellen en werd de verzakte kerkvloer uitgevlakt. Tegen de westgevel bouwde men een spouwmuur, waarna in de muur een nieuwe toegang tot de kerk werd gerealiseerd die bereikbaar was via het uitgebouwde entreeportaal/tussenlid links van de kerk.
De uitgevoerde herstelwerkzaamheden konden niet voorkomen dat er in de tweede helft van de 20e eeuw opnieuw scheurvorming optrad. Het kerkbestuur speelde in de jaren 80 met de gedachte om de Plantagekerk te slopen en te vervangen door nieuwbouw op dezelfde locatie. De plannen stuitten op felle weerstand van de Zwolse inwoners, aangevoerd door De Vereniging Vrienden van de Stadskern. Uiteindelijk zag het kerkbestuur af van sloop van de kerk, die inmiddels op de gemeentelijke monumentenlijst was geplaatst (en later als Rijksmonument werd aangewezen). In dezelfde periode werd het nabijgelegen Gouverneurshuis wel afgebroken.
In de periode 1992-1994 vond een omvangrijke restauratie plaats onder leiding van het architectenbureau Verlaan en Nijhof. Hierbij werd de eikenhouten paalfundering vervangen door een fundering bestaande uit betonschroefpalen. Deze vormden tegelijkertijd de hoofddraagconstructie van de kelder die onder het gehele kerkgebouw werd aangelegd. Twee nieuwe trappen en een lift gaven toegang tot de ruime kelder, die onder andere ruimte bood aan vergaderzalen en een archiefruimte. Met de restauratie van het interieur kwam de huidige opstelling van het bankenplan tot stand, herplaatst op de nieuwe kerkvloer, aangevuld met een nieuwe preekstoel.
fasering
Op bijgaande faseringsplattegronden is de bouwfasering in kleur weergegeven. Vanwege het ontbreken van een nette actuele ondergrond is gebruik gemaakt van plattegronden uit het archief van de Gereformeerde Gemeente (Vrijgemaakt) van 2002-2003. De faesringsplattegronden zijn onder het tabblad 'bijlagen' in hogere resolutie te downloaden.