Kasteel Ruurlo

De bouw van een omgracht huis rond 1400

Het oudste Gelderse leenregister uit 1326 vermeldt dat Steven van Roderlo ‘Heft den Hof te Roderlo ende alle sin guet, dat hi daer heft’. Het is onbekend hoe dit middeleeuwse kasteel eruit gezien heeft. Waarschijnlijk betrof het een omgracht huis van beperkte omvang. Van de oorspronkelijke opzet van het kasteel bleven in het gevelmetselwerk van de zuidvleugel delen bewaard. Dit metselwerk is herkenbaar aan vrij donkere bakstenen die in een onregelmatig verband verwerkt zijn. De 10-lagenmaat bedraagt 80 cm. Van de indeling van het gebouw is alleen op kelderniveau de scheidingsmuur tussen de ruimten 0.01 en 0.02 blijven staan. De gevels zijn tot ongeveer de verdiepingsvloer in dit materiaal opgetrokken. De zuidgevel telde vijf vensterassen, die overeenkomen met de huidige indeling. De onderdorpels van de vensters lagen oorspronkelijk ongeveer 75 cm lager. Destijds was het gebouw al voorzien van een kelder, op twee plaatsen tekenen zich dichtgezette kelderlichten af. Deze kelderlichten zijn een stuk kleiner dan de huidige en zitten ook wat lager. De begane grond vloer moet destijds dus ook een stukje lager gelegen hebben dan de huidige en waarschijnlijk was de kelder nog niet overwelfd. Het kelderdek zal geheel als houten balklaag uitgevoerd geweest zijn.

Ook in de oostgevel is op de begane grond nog een bouwspoor van een venster te zien. Aan de rechter zijde is in deze gevel een met een boog afgesloten opening waarneembaar die met recenter metselwerk dichtgezet is. Dit lijkt een dichtgezette (lage) deur te zijn, hoewel dat gezien de onderliggende gracht geen voor de hand liggende plaats is.

In de noordgevel van deze vleugel is op twee plaatsen een bouwspoor van een oorspronkelijke toegangsdeur aangetroffen waarvan de hoogte correspondeert met het lagere vloerniveau van de begane grond. Geheel links en grenzend aan de open ruimte tekent zich de onderzijde van een deur af en aan de rechter zijde is vanuit vertrek 1.22 de rechter zijde van een met een segmentboog met zandstenen aanzetsteen afgesloten deuropening te zien. De opening heeft rondom een profilering waarin blokken zandsteen opgenomen zijn. Aan de oostzijde van dit venster tekent zich aan de binnenzijde (vertrek 1.12) de bovenzijde van een dichtgezet venster af.
Door latere veranderingen bleef van de hogere niveaus van dit gebouw niets bewaard. Waarschijnlijk was er geen verdieping. Wat betreft de indeling is het goed mogelijk dat de tweedeling zoals aangebracht in de kelder, doorgetrokken was naar de begane grond. Dat levert hier dan een klein vertrek aan de oostzijde en een grote zaal aan de westzijde op. Een dergelijke indeling komt vaker voor bij voorname zaalhuizen, het grote vertrek vervult dan een meer representatieve functie en in het kleinere vertrek kan de familie zich voor meer privacy terugtrekken. 

Nieuwbouw van de westvleugel in het eerste kwart van de achttiende eeuw

De familie van Heeckeren komt tegen het einde van de zeventiende eeuw in financiële problemen. Na de dood van Wigbold van Heeckeren in 1686 wordt het huis Ruurlo bezit van de familie Schimmelpenninck van de Oye. In 1694 is Alexander Schimmelpenninck van de Oye tot Holthuysen kasteelheer. In de periode na zijn huwelijk in 1701 met Anna van Appelthorn tot aan zijn dood in 1724 wordt het huis ingrijpend verbouwd. Uit de dendrochronologische datering van de verdiepings- en de zolderbalklaag en enkele gedateerde stucplafonds volgt dat het gebouw in relatief korte tijd niet alleen aan de buitenzijde, maar vooral in het interieur een gedaanteverwisseling ondergaan moet hebben.

In het begin van de achttiende eeuw is bij de elite, onder invloed van de Franse hofcultuur, een nieuw representatief gebruik, indeling en aankleding van de woonruimte in opkomst. Formele ontvangstkamers werden daarbij afgescheiden van privé woon- en slaapvertrekken. Waar mogelijk streefde men ook naar meer comfort en een grotere daglichttoetreding. Ook de relatie tussen binnen en buiten kreeg in deze periode meer aandacht. Dit betekende dat in de nieuwe gevels grote schuifvensters geplaatst werden, waarvan het lichteffect nog versterkt werd door witte stucplafonds. De interieurs werden verder aangekleed met schouwen, paneeldeuren, lambriseringen en bespannen wanden.

Hoewel van Ruurlo in de archieven geen concrete verbouwingsplannen uit de achttiende eeuw bewaard bleven, is het duidelijk dat in het begin van de achttiende eeuw gekozen is voor een geheel nieuw ruimtelijk concept. Dit bestond uit een nieuw corps-de-logis aan de noord-westzijde in combinatie met het op één niveau brengen van de vloeren in het hele kasteel. Met deze nieuwbouw kreeg het kasteel letterlijk een nieuw gezicht. Was de toegang tot dusver via de binnenplaats aan de oostzijde, met de bouw van een langgerekte gevel die centraal aansloot op een nieuwe boogbrug over de slotgracht, werd de voormalige achterzijde de nieuwe entreezijde.

Om de status van de eigenaar, als bezitter van een adelijk ’stamhuis’ te benadrukken werd als verwijzing naar de continuïteit van bewoning door een oud geslacht, op de noordwestelijke hoek een deel van het bestaande gebouw opgenomen in de nieuwbouw. Aan de rechter zijde sloot de nieuwe voorgevel aan op de bestaande voorgevel, waarvan een groot deel van het bestaande metselwerk gespaard bleef.

De grootschalige vernieuwing van zowel de verdiepings- als de zoldervloer van de bestaande delen van het kasteel heeft waarschijnlijk hoofdzakelijk plaatsgevonden vanuit het streven naar meer harmonie tussen het oude en het nieuwe deel. De vloerniveaus van de laat-middeleeuwse delen van het huis waren waarschijnlijk niet gelijk, mogelijk ook verzakt en verbonden via smalle doorgangen met trappetjes.

De verbouwing is begonnen met de vloeren van de paviljoentoren en het aanbrengen van rijke stucplafonds op de bel-etage en de verdieping, beiden gedateerd 1706. Tegelijk zijn de oorspronkelijke kruisvensters van de toren vervangen door moderne schuifvensters en is een blank eiken interieurbetimmering aangebracht. In de jaren daarna, grofweg tussen 1715 en 1720 is ter plaatse van een bestaand gebouw een nieuw corps-de-logis gebouwd en is de rest van de vloeren aangepakt. Ook de vertrekken 1.09 en 1.11 werden daarbij voorzien van een in 1717 gedateerd stucplafond. Deze datering past goed in de reeks dendrodateringen, die kapdata van de desbetreffende bomen opleverde tussen 1710 en 1722 voor de verdiepingsvloer en tussen 1710 en 1724 voor de zoldervloer. De nieuwbouw werd voorzien van een eiken gebintenkap. Bij de aansluiting op het bestaande gebouw zijn waarschijnlijk een aantal bestaande, eiken gebinten hergebruikt.

De constructieve opbouw van de vloeren in de verschillende delen vertoont grote overeenkomsten. Het gaat om samengestelde balklagen, opgebouwd uit moer- en kinderbinten die alleen in de nieuwbouw ter hoogte van de entree en het deel ten noorden daarvan in eikenhout uitgevoerd. In de andere gebouwdelen is vurenhout toegepast. De vuren balklagen zijn vrij grof uitgevoerd, de kinderbinten kepen daar over de soms gedeeltelijk gekantrechte moerbalken. De eiken vloeren zijn verfijnder opgebouwd, de kinderbinten zijn geheel traditioneel met zwaluwstaartverbindingen met de moerbalken verbonden. Deze vloeren zijn nooit bedoeld om in het zicht te komen, vanaf het begin waren ze voorzien van houten plafonds. Deze vlakke houten plafonds zijn opgebouwd uit naaldhouten geschaafde en geploegde delen, die met houten plafonddragers aan de kinderbinten bevestigd zijn. In vertrek 2.08 was goed te zien dat dit plafond oorspronkelijk voorzien was van een kleurafwerking in groen-grijs. In een later stadium is tegen de onderzijde een stucplafond aangebracht, waarvan de witte afdrukken over de verflaag heenlopen. Deze werkwijze is vrij ongebruikelijk, in de meeste gevallen wordt een stucplafond direct op een ondergrond van houten latten en/of rietmatten aangebracht. Het lijkt er dus op dat direct na de grote verbouwing van het kasteel de vloeren tijdelijk afgewerkt zijn met hout en dat de definitieve afwerking van de verschillende vertrekken daar later overheen aangebracht is. Van de in deze periode aangebrachte interieuronderdelen bleven in de vertrekken 1.11, 1.12, 1.13, 1.16 en 2.12 schouwen bewaard en bevatten de huidige vertrekken 1.01, 1.09, 1.13, 1.12 en 1.16 nog betimmeringen en lambriseringen uit deze bouwfase. 

Vernieuwing van de entreepartij

De huidige in een middenrisaliet opgenomen entreepartij is pas enkele jaren later aan de voorgevel toegevoegd. Tijdens de laatste verbouwingswerkzaamheden was zowel bij de dakvoet als op kelderniveau onder de bordestrap waarneembaar dat het metselwerk van de risaliet later voor een bestaande gevel geplaatst is. Het achterliggende metselwerk was voorzien van een afwerking met voegwerk en de muurplaat is ter plaatse dubbel uitgevoerd. De dakopbouw boven de risaliet is voorzien van het wapen van Heeckeren/Lynden/Ruurlo en is aangebracht na 1727-’28 als na het overlijden van Alexander Schimmelpenninck Ruurlo gekocht wordt door Jacob Derk van Heeckeren (1665-1749) die het goed overdraagt aan zijn zoon Assueer (1699-1767). Uit de bronnen is bekend dat in deze periode ‘melioratien (verbeteringen) van timmeringen en plantages’ plaats vonden. Ook in 1732 vonden er nog werkzaamheden aan het huis plaats. Tekenaar Andries Schoemaker meldt in dat jaar ‘dat was men daar noch aan bezig met timmeren om het volgens besteck vorder op te maken’.

In het interieur herinnert de in Lod. XIV motieven beschilderde wand in vertrek 2.14 aan deze periode en ook de betimmering in vertrek 2.28/2.29 is waarschijnlijk in deze jaren tot stand gekomen. Het grote vertrek 1.01 op de bel-etage is later pas voorzien van een rijk en weelderig in rococo-stijl vormgegeven stucplafond dat met een opschrift gedateerd is in 1750. 

De verbouwing van Huis Ruurlo in 1870-1880

Baronesse Sophia heeft tot aan haar dood in 1895 in Huis Ruurlo gewoond. Het uitgebreide archiefonderzoek in het Gelders Archief heeft ervoor gezorgd dat de diverse wijzigingen en verbouwingen onder haar beheer beter te onderscheiden zijn. Na het tweede huwelijk van haar broer Willem en kort voor zijn vertrek naar Den Haag wordt in 1869 het exterieur van het kasteel onder handen genomen en aansluitend vond de modernisering van het interieur plaats. Voor deze omvangrijke verbouwing werd de expertise ingeschakeld van de bekende architect L.H. Eberson (1822-1889). De latere hofarchitect had reeds in 1865 een nieuwe oranjerie voor op het landgoed ontworpen.

Eberson kreeg na het midden van de negentiende eeuw veel opdrachten van de adellijke toplaag in Nederland voor restauratie, wijzigingen en nieuwbouw van kastelen en buitenverblijven. Tijdgenoten roemden zijn vermogen om enerzijds te voldoen aan de opdracht om de adel van de gevraagde luxe in hun verblijven te voorzien en anderzijds het historische karakter van het gebouw te respecteren: ‘(...) niet, om ze terug te brengen tot hun ouden toestand in den tijd van stichting, maar om ze geschikt te maken tot een vriendelijke, schoon altijd passende en deftige woning, die aan de behoeften van onzen tijd moest voldoen’ [J.R. de Kruyff, ‘Ter nagedachtenis van L.H. Eberson’, Bouwkundig Weekblad 9 (1889) nr. 50, 296]. De vraag naar vernieuwing gold zowel voor het exterieur, als voor het interieur. De gegroeide belangstelling voor oude interieurelementen leidde ertoe dat interieuronderdelen uit kastelen en buitenplaatsen werden verkocht en elders opnieuw werden geplaatst. In de literatuur wordt Eberson omschreven als een van de eerste architecten die doelbewust op deze vraag inspeelde en in opdracht van baron Willem van Heeckeren van Kell interieuronderdelen uit Huis de Voorst in Kasteel Ruurlo heeft geïnstalleerd [E. Koldeweij, ‘Verplaatste interieurs en interieuronderdelen op Nederlandse kastelen en buitenplaatsen’, Jaarboek Monumentenzorg 1998, 190].

In het archief zijn een aantal in 1869 vervaardigde plannen gevonden van Eberson voor de ‘herstelling’ van kasteel Ruurlo. Deze ontwerpen zijn niet allemaal één op één gerealiseerd. Voor wat betreft het exterieur hebben in deze tijd in Ruurlo hoofdzakelijk wijzigingen plaatsgevonden aan de achterzijde van het kasteel, waarbij de middelste vleugel naar achteren is verlengd en voorzien is van een trapgevel. Ook de zuidvleugel krijgt een nieuwe trapgevel. De dakvoet van dit bouwdeel wordt rondom wat hoger opgemetseld, de kap en dakhelling worden aangepast en de in 1846 gebouwde secreetkokers worden verhoogd, krijgen een verbinding met de zolder en worden voorzien van een nieuwe bekroning. Verder wordt in het dakschild aan de voorzijde van het kasteel een klokkentoren geplaatst. De werkzaamheden spitsen zich voornamelijk toe op de verbetering van de zolder als gebruiksruimte. Op de bouwtekening van de verhoging van de gemakkokers is te zien dat de zolder in verschillende vertrekken wordt ingedeeld. Op deze manier ontstaat zowel ruimte voor opslag, als voor het inrichten van een ‘meidenkamer’ (dienstbodekamer) en een kleine logeerkamer. Wellicht maakte een toename van het huishoudelijk personeel een intensiever gebruik van de zolder noodzakelijk.

In het huisarchief bevindt zich een reeks brieven uit de periode 1867-1887 van de rentmeester aan de barones (steevast aangeschreven als Hoog welgeb. Freule), waarin zowel het welzijn van het personeel, de staat van de gewassen en de voortgang van diverse verbouwingswerkzaamheden in het kasteel de revue passeren [Gelders Archief, 0894 archief Huis Ruurlo, inv.nr. 1245 en 1248]. Uit de brieven blijkt dat na de voltooiing van het exterieur, het interieur vanaf omstreeks 1870 wordt gemoderniseerd. Al eerder is vermeld dat interieuronderdelen uit Huis de Voorst in Ruurlo terecht zijn gekomen. In 1846 kreeg huis De Voorst in Gorssel via een openbare veiling een nieuwe eigenaar die onder andere de bouwhuizen liet slopen. Ook werden verschillende interieuronderdelen van de bouwhuizen en het hoofdhuis van de hand gedaan. Op deze manier vonden deuromlijstingen, schoorstenen en betimmeringen uit De Voorst hun weg naar kasteel Ruurlo [E.H. ter Kuile, Het kwartier van Zutfen, Den Haag/Zeist 1958, 92 en 136]. Het gaat in ieder geval om de twee fijngesneden deuromlijstingen in de vestibule (1.17), fragmenten van de schoorsteen in vertrek 1.12 en de schoorsteen in kamer 1.09. Het blijft vooralsnog onduidelijk wanneer deze onderdelen zijn geïnstalleerd. Hoewel de onderdelen al in 1846 zijn verkocht, zijn deze waarschijnlijk pas bij de vernieuwing van het interieur in de periode 1870-1880 in Ruurlo herplaatst.

De brieven van de rentmeester maken allereerst melding van het vernieuwen van de hoofdtrap in 1871. ‘Met het bestukadoren der trap kan noch niet begonnen worden, dit kan niet goed voor de trap geheel is afgewerkt’. Op 22 april meldt de rentmeester: ‘de trap wordt vandaag tot boven toe er in gebracht’. De trap is uitgevoerd als slingertrap, waarbij de treden aan de binnenzijde op keepbomen zijn opgelegd. De geprofileerde, smeedijzeren balusters zijn met een bocht aan de buitenzijde van de boom bevestigd. Deze bijzondere constructiewijze is ook toegepast in het trappenhuis van het Teylers Museum in Haarlem uit 1878-1884 [H. Janse, ‘Trap en Trede. Houten trappen in Nederland: een bouwhistorische beschouwing’, Restauratievademecum bijdrage 15, Den Haag 1995, 113-114.]. Ten behoeve van de verhoogde secreetkokers wordt in 1872 bij de koker naast de paviljoentoren een nieuwe trap tot aan de zolder geplaatst: ’Met de trap in de toren zijn we aan het stellen, en de bordessen leggen. De metselaars zijn bezig tegeltjes zetten voor zoo ver in het oude gedeelte dezelve waren weggebroken’. Vergelijkbare werkzaamheden zullen ook in de andere secreetkoker noodzakelijk zijn geweest.

Bij het combineren van een aantal archiefstukken kan geconcludeerd worden dat in dezelfde periode de afwerking van interieur van in ieder geval de zuidvleugel is vernieuwd. In 1872 wordt in de correspondentie gesproken over werkzaamheden in het kabinetje en het plaatsen van nieuwe houten deuren en kozijnen in de gang op de verdieping en op de overloop. Van deze gang is in het archief tevens een (ongedateerd) ontwerp voor nieuwe lambrisering bewaard gebleven. Dit plan is uiteindelijk niet of in een andere vorm uitgevoerd. Verder wordt door de rentmeester in 1873 uitvoerig het bijwerken van het houtwerk van een kamer aangehaald: ‘lambrisering, kroonlijst, betimmering aan de lichtkozijnen en blinden kasten, betimmering der twee deurkozijnen, stijl en drempelstukken met lijsten voor het behang, stuklijsten boven de deuren, betimmeren der schoorsteen volgens opgave met het daarvoor aanwezige, waar zulks mogt nodig zijn of beschadigd is, bij te werken en repareren (...). Verders al het oude blijvende houtwerk namelijk de blinden, de deuren, en betimmering van oud, aan de schoorsteen, goed schoon en zooveel mogelijk blank op te werken, en alles zoo wel oud als nieuw zuiver glad en digt in de was op te wrijven (...)’. In de bronnen wordt de locatie niet genoemd. Het zou goed kunnen dat het hier om het noordelijke vertrek op de begane grond van de westvleugel gaat (1.09), aangezien volgens de archiefbron oud- en nieuw houtwerk met elkaar gecombineerd wordt. In deze kamer zijn namelijk diverse elementen hergebruikt, zoals het deurslot en een schouw uit kasteel de Voorst. Omstreeks 1876 zijn de gangen en kamers in de zuidvleugel nog opgemeten ten behoeve van nieuw behang en nieuwe traplopers.

Bij de modernisering van exterieur en interieur paste ook een nieuwe, moderne tuinaanleg. Een ontwerp van de tuinarchitecten J.D. Zocher jr. en L.P. Zocher uit 1868 werd nooit uitgevoerd. In 1879 werd de Duitse architect C.E.A. Petzold gevraagd om een nieuw ontwerp voor een park bij het kasteel te vervaardigen, dat in late landschapsstijl werd uitgevoerd.

Na de dood van Freule Sophia zal waarschijnlijk haar broer Willem zijn oude dag op kasteel Ruurlo hebben doorgebracht. In de jaren 1895-1896 geeft hij opdracht aan architect H. Enklaar uit Ruurlo voor het ‘betimmeren van een torenkamer van den Huize Ruurlo’. Het gaat hierbij om het aanbrengen van de lambrisering (eikenhout en lijsten van wagenschot) in de kamer op de verdieping van de paviljoentoren. Tegelijkertijd wordt voor de torenkamer ook een nieuwe schouw besteld. De firma Laurent Philips & Cie ‘marbriers’ uit Den Haag laat op 2 december 1895 weten dat zij ‘een schoorsteenmantel (...) in Paomazzo-crème marmer’ kunnen leveren. Willem laat enkele jaren later in het kasteel een modern rioleringssysteem aanleggen naar ontwerp van de Engelse architect W.S. Weatherly. Onder de vloeren van het souterrain zijn bij werkzaamheden verschillende overblijfselen hiervan aangetroffen, zoals putten en gemetselde goten. In dezelfde periode werd aan de achterzijde rechts een aanbouw met zadeldak gerealiseerd. Daarnaast blijkt dat in het eerste kwart van de twintigste eeuw de binnenruimte tussen beide hoofdvleugels aan de achterzijde is voorzien van een plat dak. Willem overlijdt in Ruurlo in 1914 op 98-jarige leeftijd, waarna zijn oudste zoon Willem Hendrik Alexander Carel (1846-1918) Huis Ruurlo erft. Na de dood van Willem Hendrik in 1918 wordt zijn broer Jacob Derk Carel (1854-1931) Heer van Ruurlo, Bingerden en Kell. Het kasteel wordt in deze tijd echter bewoond door de drie zusters van zijn vader: de freules Justine, Marie en Sophie.