Oude Kerk

Er is weinig bekend over de vroegste verschijningsvorm van de Oude Kerk. Waarschijnlijk gaat men in Huizen omstreeks 1400 over tot de bouw van een nieuw, eenbeukig kerkgebouw voor de gemeenschap. Allereerst wordt de toren voltooid, die destijds nog een stuk lager was dan in de huidige situatie. Staande in de kapconstructie van het schip, zijn de oude spitsboogvormige luigaten nog te zien die na de verhoging van het schip hun functie verloren. Ook het oorspronkelijke schip van de kerk moet dus een stuk lager zijn geweest. De onderbouw van de toren is afgedekt met een gemetseld kruisribgewelf. Vervolgens (mogelijk pas in de tweede helft van de vijftiende eeuw) zal het koor gerealiseerd zijn en werd tussen toren en koor het schip gebouwd. 

Uit deze periode zijn het onderste deel van de huidige toren en het koor bewaard gebleven. Boven het houten tongewelf is nog de oorspronkelijke, laat-middeleeuwse kapconstructie van het koor aangetroffen. Deze constructie is voorzien van een houten tongewelf. De geheel eiken kap is vrij eenvoudig van opzet en bestaat uit daksporen die ondersteund worden door vrij hoge gebinten. Het onderste deel van de gebintstijlen was tijdens het veldwerk niet waarneembaar, onduidelijk is of deze uitgevoerd zijn met ogiefstijlen en/of voetblokkeels. De daksporen hebben enkele haanhouten en zijn voorzien van gesneden telmerken. Vrijwel alle sporen staan nog op de oorspronkelijke plaats. De driezijdige koorsluiting wordt gevormd door vier halve gebinten die tegen een koningsstijl steunen. Deze stijl staat niet ter hoogte van de overgang naar de schuine zijde van de koorsluiting, maar een stukje verder naar binnen (naar het westen). De kapgebinten zijn voorzien van trekbalken die bij de oplegging ondersteund worden door korbeelstellen. De meest oostelijke daarvan zijn nog oorspronkelijk. Deze zijn uitgevoerd met gebogen korbelen en met peerkraalsleutelstukken.

Volgens de geschiedschrijver Lambert Rijcksz. Lustigh (1656-1727) stond op een houten plankje aan de binnenzijde van het gewelf het jaartal 1480. Dit zou kunnen wijzen op het jaar van de nieuwbouw van het koor. Het koorgewelf zou tevens rijk beschilderd zijn (geweest) met voorstellingen van het Laatste Oordeel [H.J. Bie (e.a.), Vier eeuwen Hervormde Gemeente Huizen 1595-1995, Huizen 1995, 70]. Het is echter niet duidelijk en zonder destructief en dendrochronologisch onderzoek moeilijk te achterhalen hoe betrouwbaar de beweringen van Lustigh zijn. 

In de loop van de achttiende eeuw was de kerkelijke gemeente dusdanig gegroeid, dat een vergroting van het kerkgebouw noodzakelijk geacht werd. De Amsterdamse architect Jan Jacobszoon Bolten (1738-na 1811) maakte een ontwerp voor de uitbreiding van de bestaande kerk tot kruiskerk, met twee transepten ter hoogte van het koor. Bolten was als architect voornamelijk werkzaam in en in de omgeving van Amsterdam. Van 1768 tot 1769 was hij korte tijd architect en landmeter van het kwartier van Zutphen. Bolten merkt in zijn begeleidende brief op dat de kerk door de uitbreiding met ‘1984 quadraatvoete word vergroot’, zodat er ruimte zou zijn voor 496 extra kerkgangers. 

Uiteindelijk wordt het plan, waarvan in het archief drie tekeningen bewaard bleven, om onbekende redenen niet uitgevoerd. De plattegrond van Bolten geeft wel informatie over de indeling van de kerk eind achttiende eeuw. Hierop is te zien dat de preekstoel in 1780 nog in het koor stond. In de Nederlandsche Stad- en Dorpbeschrijver, uitgegeven omstreeks 1800, is te lezen dat de kerk voorzien was van ‘een dikken zwaaren toren, met slagklok en uurwijzer voorzien: van binnen is ’t gebouw ongemeen fraai aangelegd; ’t gezicht op den predikstoel en daaraan gevoegde verdere aanzienlijke gestoelten, is zeer behaaglijk; zijnde alle die gestoelten bevallig bruin gekleurd’ [H.J. Bie (e.a.), Vier eeuwen Hervormde Gemeente Huizen 1595-1995, Huizen 1995, 16]. 

In 1775 wordt het kerkhof rond de kerk ommuurd, voor die tijd was de begraafplaats met een houten omheining afgebakend. Van een grafregister uit 1817 weten we dat er niet alleen op de begraafplaats buiten de kerk, maar ook in het schip en in het koor van het laat-middeleeuwse gedeelte van de kerk (tot 1830) begraven werd. De grafzerken zijn nu verborgen onder de later aangebrachte vloerafdekking.

Op de pentekening van Hendrik Tavenier uit 1782 is het eenbeukige kerkgebouw inclusief een noordelijk toegangsportaal en de kleine aanbouw voor het koor te zien. Deze aanbouwen zijn niet te zien op de tekeningen van Bolten, mogelijk zijn de bouwwerken kort na 1780 tot stand gekomen. 

De bevolkingsgroei die rond 1860 was ingezet, zette stevig door in het laatste kwart van de negentiende eeuw. In 1900 bedroeg het inwonertal inmiddels 4681 bewoners. De uitbreiding van 1870 was niet toereikend om onderdak te kunnen bieden aan de groeiende Hervormde gemeenschap. Opnieuw was een grote ingreep noodzakelijk. Naar ontwerp van de lokaal bekende architect J. van Dillewijn uit Hilversum, wordt in 1908 aan de zuidzijde een veelhoekige aanbouw in een strakke gotische stijl gerealiseerd. De kosten van de verbouwing bedragen f. 16.182,70. Dillewijn had enige ervaring met het (ver)bouwen van kerken, van zijn hand is bijvoorbeeld ook de Hervormde kerk in Ankeveen uit 1907. 

In Huizen worden de zuidelijke kerkmuur, de muren van het zuider transept en een deel van het muurwerk van het koor ter plaatse gesloopt. Een deel van de bestaande kapconstructie van het oude zuider transept blijft bestaan en wordt samen met die van het nieuwe deel ondervangen door geklonken, stalen kolommen (opgebouwd uit kwadrant-profielen) en ijzeren liggers die tevens de nieuwe galerijen dragen. Waarschijnlijk is in deze tijd ook de galerij aan de westzijde van de kerk tot stand gekomen. De galerij boven het koor was voor de verbouwing in 1908 reeds aanwezig.

De rondom geplaatste, dubbele rijen gietijzeren vensters van de nieuwbouw zorgen voor veel lichtinval. De zuidelijke hoofdentree, ondergebracht in een middenrisaliet met topgevel, leidt naar het hoofdportaal met dubbele trappen naar de galerijen. Het ontwerp voorzag ook in twee zij-ingangen aan de oost- en westzijde, waarbij aan de westzijde een extra trap voor doorstroming naar de galerijen zorgde. In de Kerkeraadsvergadering van 26 februari 1909 wordt besproken dat ‘de kerk 28 maart in zoover gereed zal zijn, dat inwijding kan plaats hebben op dien datum’.

Het gevoel van centraalbouw in het interieur werd door deze uitbreiding versterkt. Voor de veelhoekige aanbouw werd voor f. 3.355,- aan nieuwe kerkbanken besteld, in het schip en koor bleven de bestaande banken staan, mogelijk aangevuld met de banken die aan de zuidzijde stonden. Waarschijnlijk stammen de banken op de galerijen ook uit deze tijd. Het noordelijke transept werd afgesloten met een binnenwand en in gebruik genomen als catechisatielokaal. In de consistoriekamer werd door middel van een binnenmuur een bergplaats afgescheiden. Tegelijk met de uitbreiding van het kerkgebouw, werd op het buitenterrein het oostelijk deel van de ommuring van de begraafplaats vervangen door hekwerk (aan het eind van de twintigste eeuw werd het bestaande muurwerk aan de westzijde gerestaureerd). 

Alle uitbreidingen ten spijt, was er tien jaar na de oplevering van de aanbouw uit 1908 al weer behoefte aan meer zitplaatsen. Het kerkbestuur nam het besluit om een tweede Hervormde Kerk te bouwen aan de Brede Enghlaan. Deze werd ontworpen door architect G. van Hoogevest en in gebruik genomen in 1924. 

In de jaren 50 van de twintigste eeuw worden enkele wijzigingen in het interieur van de kerk doorgevoerd en vindt de restauratie van de toren plaats. De bestaande stoelen en banken in het schip maken plaats voor nieuwe kerkbanken, vormgegeven naar voorbeeld van de banken in de halfronde aanbouw uit 1908. Daarnaast vernieuwt men de trappen naar de galerijen. De werkzaamheden aan de toren betreffen allereerst het reconstrueren van een venster in de zuidgevel en het dichtmetselen van de toegang naar de arrestantencel in de noordgevel. In het interieur worden de cellen en het brandspuithokje in de zijbeuken gesloopt en de in de negentiende eeuw ontstane verdiepingen verdwijnen. Tevens worden alle bestaande trappen, vloeren en waarschijnlijk ook de kapconstructie van de toren vervangen. De verdieping is toegankelijk via een nieuwe spiltrap. Tot slot wordt de toren voorzien van een elektrische klokkenstoel en krijgt het een nieuwe grote klok ter vervanging van het exemplaar dat in de Tweede Wereldoorlog verloren is gegaan.

Meer recent vonden werkzaamheden plaats in 1987, waarbij het interieur opnieuw geschilderd werd in ‘Oud-Hollandse’ kleuren. Het doophek werd opnieuw onder handen genomen, waarbij oude en nieuwe onderdelen in een andere rangschikking zijn opgesteld.