Van Essenkazerne

NIEUWBOUW VAN EEN ARTILLERIEKAZERNE

Aansluitend aan de bouw van de infanteriekazerne werd in 1907 iets noordelijker begonnen met de bouw van een artillerie- en een cavaleriekazerne, die samen het ‘kazernement voor bereden wapens’ vormden. Beide legeronderdelen stonden in direct verband met elkaar, aanzien het veldgeschut tot aan de Tweede Wereldoorlog door paarden werd voortgetrokken. De artilleriekazerne heette vanaf 1934 de Van Essenkazerne - een homage aan artillerieofficier P.D. van Essen - en huisvestte het in 1905 opgerichte 4e Regiment Veldartillerie met regimentsstaf. Dit legeronderdeel leidde kanonniers op voor het standaardgeschut van het veldleger. De naastgelegen cavaleriekazerne werd omgedoopt tot Arthur Koolkazerne. Aan de zuidzijde werd op het terrein in 1936 voor de huisvesting van de leerlingen van de ‘School voor Reserve Officieren der Bereden Artillerie’ de P.L. Bergansiuskazerne toegevoegd. 

ontwerp van het ‘kazernement voor bereden wapens’
De leiding van de bouw, en waarschijnlijk ook het ontwerp van het nieuwe kazernecomplex was in handen van de Kapitein Eerstaanwezend-Ingenieur te Arnhem J.L.H. van Holk. Met het dagelijkse toezicht was Kapitein-Ingenieur M. Raaymakers belast. De oorspronkelijke bouwaanvraag bleef in het gemeentearchief van Ede bewaard. In aanvulling hierop is bij dit onderzoek gebruik gemaakt van een in 1912 opgesteld register waarin van alle in 1907-1909 tot stand gekomen gebouwen de bestemming, constructie en indeling beschreven wordt. In dit register zijn tevens bouwtekeningen opgenomen die de werkelijk gerealiseerde situatie weergeven en die op enkele punten afwijken van de oorspronkelijke bouwaanvraag. Een transcriptie van het register is onder het tabblad ‘bijlagen’ te downloaden.

Het ‘kazernement voor bereden wapens’ kende een grotendeels symmetrische opzet en was toegankelijk via drie toegangen: een hoofdentree aan de zuidzijde aan de Kazernelaan en twee toegangen via de Eikenlaan. Het terrein was rondom afgezet met een hoog hekwerk van gewalst ijzer en gedeeltelijk met een laag houten hek. In het verlengde van de hoofdentree lagen centraal twee kantinegebouwen met aan weerszijden de hoofdgebouwen van de cavalerie- en artilleriekazerne. Hoewel bij een eerste beschouwing de beide hoofdgebouwen identiek lijken te zijn, gaat het in werkelijkheid om gebouwen die verschillend van grootte en indeling zijn. De zijvleugels van de artillerie- of Van Essenkazerne zijn langer en aan de zuidzijde hoger opgetrokken dan die van de Arthur Koolkazerne. De overeenkomst is gelegen in de rangschikking van de verschillende bouwvolumes en de vormgeving van het exterieur. De introductie van een H-vormige plattegrond garandeerde in verhouding tot de eerder gebouwde infanteriekazernes een betere toetreding van daglicht en lucht in de verschillende bouwdelen. Met de toepassing van grote dakoverstekken en rijk gedecoreerde windveren en sierspanten vertoont de architectuur van de Van Essenkazerne sterke invloeden van de chaletstijl. Het exterieur is behoudens enkele kleinschalige wijzigingen gaaf bewaard gebleven. 

Beide hoofdgebouwen hadden eigen aparte voorzieningen en bijgebouwen, waaronder een privaatgebouw, keukengebouw en een gymnastiek- en schermzaal. Achter op het terrein stonden de paardenstallen voor de cavalerie en veldartillerie met daartussen twee rijloodsen. In de verzorging van de paarden was voorzien door de bouw van hoefsmederijen, een haver- en hooischuur en een ziekenstal. De veldartillerie had verder de beschikking over een kanonnenloods en een munitiemagazijn, gelegen rond een klinkerplein ten noordoosten van de stallen. 

constructie
De zadeldaken van de Van Essenkazerne worden gedragen door naaldhouten gordingenkappen. In het middengebouw en de zuidzijde van de vleugels worden de gordingen ondersteund door naaldhouten kapspanten, die op hun beurt ondersteund worden door een reeks springwerken. Bij dit kaptype vormen kruisende balken een stelsel van driehoeken, die voorzien zijn van verticale drukstaven en onderling stevig met ijzeren strips en bouten en moeren verbonden zijn. In het hogere middengedeelte van de vleugels worden de gordingen ondervangen door naaldhouten kapspanten die onderling verbonden zijn met horizontale hanenbalken.

De vloeren van het kazernegebouw uit 1907-’08 zijn van beton. Op de begane grond zijn de betonvloeren op het zand gestort, de verdiepingsvloeren bestaan uit vrijdragende gewapend betonvloeren. Daar waar de verdiepingsvloeren niet op binnenmuren rusten, worden deze extra ondersteund door zware gewapend betonbalken. Hiermee is de Van Essenkazerne een vroeg Nederlands voorbeeld van de toepassing van gewapend beton voor vloerconstructies. Het gebruik van gewapend beton was in ons land omstreeks 1900 nog in opkomst. De eerste experimenten met dit materiaal hadden vanaf het midden van de 19e eeuw plaatsgevonden in Frankrijk. Tuinman Joseph Monier maakte vanaf 1849 bloembakken, waterbekkens en buizen van beton en een wapening van ijzerdraad. Zijn uitvinding werd ‘beton armé’ genoemd. In 1892 introduceerde Francois Hennebique de gewapende balk en kolom, waarmee betonskeletbouw mogelijk werd. Andere vroege voorbeelden van gewapende betonvloeren in ons land zijn vooral te vinden in industriële complexen, zoals de door Arend Beltman vanaf 1907 in Winterswijk en Almelo ontworpen textielfabrieken.

Wie verantwoordelijk was voor de betonconstructies van de onderzochte kazernegebouwen in Ede is niet bekend. In het bestek staat aangegeven dat deze vloeren ‘door een andere aannemer aangebracht en gemaakt moeten worden’ (post 185). Mogelijk was er een link met de ‘Hollandsche Maatschappij tot het maken van Werken in Gewapend Beton’. Dit bedrijf was opgericht in 1902 door civiel ingenieur A.C.C.G. van Hemert, die tevens docent was aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. 

Opvallend is dat ook de oorspronkelijke trappen, inclusief de traphekken in gewapend beton uitgevoerd zijn. Dat men nog niet goed raad wist uit dit materiaal blijkt uit de besteksomschrijving dat deze trap afgedekt moest worden met massief eikenhouten dektreden, stootborden en wellatten.

indeling
Naast de kazernering van een regiment veldartillerie bevatte de Van Essenkazerne ook de burelen (kantoren) en bijbehorende vertrekken voor de afdelings- en regimentsstaven en woningen voor een inwonend officier en onderofficier. Hoewel in het exterieur geen hiërarchisch onderscheid te herkennen is, waren de verblijven van manschappen en (onder)officieren gescheiden van elkaar ondergebracht in de verschillende gebouwdelen. Hoewel er later in de 20e eeuw een aantal verbouwingen heeft plaatsgevonden is de oorspronkelijke indeling nog grotendeels intact en herkenbaar. 

Het middengebouw was op de begane grond ingedeeld met een kruisvormige gangstructuur en strafcellen, een wachtlokaal en een kamer voor de wachtcommandant aan de voorzijde. De hier gelegen verdiepingstrap leidde naar de ‘kleedingkamer’ op de zolderverdieping. Aan de achterzijde bevond zich een cel voor ‘gestraften met verzwaard arrest’ en kamers voor de trompetters en zadelmakers. In de aanbouwen onder plat dak waren van buitenaf toegankelijke rijwielbergplaatsen ondergebracht. Twee lage verbindingsgangen verbonden het middengebouw met de twee vleugels, waar de verdiepingen waren ontsloten via trappen in het verhoogde middengedeelte. 

In de westelijke vleugel (links) was het zuidelijke gedeelte van de begane grond het domein van de inwonende officier. Hier waren ook de burelen van de afdelings- en regimentscommandant gevestigd, van elkaar gescheiden door een middengang. Deze structuur is nog altijd zichtbaar. Helemaal aan de zuidzijde was op de begane grond een 'vereenigingszaal' voor officieren gesitueerd. Dit gedeelte van de westvleugel had een eigen trapopgang naar de bovengelegen vertrekken van de inwonend onderofficier. Hier lagen tevens een ziekenzaal met twaalf bedden en twee leslokalen. Het centrale deel van deze vleugel herbergde onder meer een wapenmagazijn, een bureel en een rustkamer op de begane grond en verblijven voor de onderofficieren op de verdieping. Aan de noordzijde werden de begane grond en verdieping ingenomen door manschappenkamers met een waslokaal. De slaapvertrekken kenden een open indeling en waren (zoals gebruikelijk tot aan de Tweede Wereldoorlog) slechts voor een deel afgescheiden van de zijgang met houten schotten. 

Het overige deel van de artilleristen was ondergebracht op de begane grond en verdieping van de beide uiteinden van de oostelijke vleugel (rechts). De bouwdelen waar manschappen gelegerd waren zijn nog altijd te herkennen aan de structuur met een gang langs de binnenzijde van de vleugels. Het centrale middendeel van de westvleugel bevatte met name vertrekken voor onderofficieren, rustkamers en burelen. De zolders boven beide vleugels deden dienst als tuigkamer/bergruimte. 

interieurafwerking
De tekeningen uit 1912 en ook de zeer uitgebreide bestekstekst laten een zeer verzorgd interieur zien met onder andere schouwen, lambriseringen van hout en siersteen, paneeldeuren en terrazzovloeren in de gangen en privaten. Van het oorspronkelijke interieur is door latere moderniseringen echter vrijwel niets bewaard gebleven. De zichtbare, resterende interieurelementen uit de bouwtijd betreffen de trappen van gewapend beton en het stucplafond met profiellijsten in de voormalige verenigingszaal van de officieren in de westvleugel.

Daarnaast is op verschillende plaatsen via kijkgaten een glimp op te vangen van stucplafonds met een platte lijst die achter de huidige verlaagde systeemplafonds schuil gaan. Het is onduidelijk in hoeverre deze plafonds door het hele gebouw nog gaaf aanwezig zijn en of deze tot de oorspronkelijke opzet behoren. In het bestek staan namelijk (bijvoorbeeld) voor de gangen en de manschappenkamers plafonds van kraalschroten voorgeschreven. 

MODERNISERING EN WIJZIGING INDELING

Gedurende of kort na het vertrek van de veldartillerie uit Ede in 1968 zou de Van Essenkazerne verbouwd zijn. Dat wordt in ieder geval terloops in de literatuur vermeld [Van de Weerd en Crebolder 2004, p. 299]. Van deze verbouwing bleven (voor zover bekend) geen bouwtekeningen bewaard. Vergelijking van de plattegronden uit 1912 en de bestaande situatie uit 1986 toont echter aan dat men voor 1986 wel degelijk de indeling heeft gewijzigd. Het blijft vooralsnog onduidelijk of al deze veranderingen in 1968 zijn doorgevoerd of al eerder hebben plaatsgevonden. 

veranderingen in het interieur
De veranderingen in de indeling van het middengebouw voor 1986 hebben ten dele te maken met functiewijzigingen. Het voormalige vertrek voor verzwaard arrest aan de achterzijde zal niet langer als zodanig dienst gedaan hebben. Een enkel klein venster maakte hier plaats voor drie vensters, waarmee de achtergevel een symmetrische opzet kreeg. De voormalige rijwielbergplaatsen in de aanbouwen onder plat dak werden getransformeerd in normale vertrekken. Tegen de noordelijke kopgevels van de vleugels kwamen ter vervanging nieuwe rijwielstallingen te staan. 

In de vleugels wijzigde voor 1986 met name de indeling van het middengedeelte. Zo werd aan de westzijde de voormalige wapenkamer in twee aparte vertrekken met een gang verdeeld. Aan de zuidzijde van de westvleugel verdween de aparte trapopgang voor (onder)officieren. In de oostvleugel installeerde men een nieuwe trap met stalen traphekken en leuningen die het merk ‘Youngstown Y.C.’ dragen. Waarschijnlijk waren de stalen traponderdelen afkomstig van ‘Youngstown Iron Sheet and Tube Company’ uit Youngstown Ohio. Deze staalfabriek was opgericht in 1900 en sloot haar deuren in 1977. De open zolderruimtes van de middengedeeltes werden ingedeeld met kamers, twee nieuwe vensters aan de noordkant van het bouwdeel voorzagen in extra daglichttoetreding.  

In algemene zin waren voor 1986 de schouwen vervangen door CV, waren de afscheidingen van de manschappenverblijven reeds aangepast en werd het sanitair en de was- en doucheruimte vernieuwd en uitgebreid. Met betrekking tot het exterieur waren de vleugels aan de zuidzijde voorzien van een stalen brandtrap en waren tegen de noordelijke kopgevels twee stalen bordessen geplaatst.