Tijdbeeld

Cultusplaatsen uit de late ijzertijd en vroeg-Romeinse tijd
Bij de opgravingen kort na de Tweede Wereldoorlog werden in de door brand verwoeste kerk de fundamenten gevonden van twee Romeinse tempels uit de 1e en 2e eeuw na Chr. [Glazema 1951; Bogaers 1955]. Uit dit onderzoek en uit aanvullende opgravingen in de jaren 2002 en 2003 blijkt dat de tempels voorafgegaan worden door een of twee cultusplaatsen uit de late ijzertijd en de vroeg-Romeinse tijd [Derks e.a. 2008]. Deze locatie was dus lang voor onze jaartelling al ingericht voor de religieuze verering van een specifieke godheid.

Vermoedelijk ging het hierbij om een openluchtheiligdom: in de periode tussen ongeveer 50 voor en 50 na Chr. was er nog geen sprake van een gebouw maar van een niet-overdekte heilige plaats waar vooral jongvolwassen runderen werden geofferd. Hun vlees werd vervolgens gegeten tijdens grote religieuze bijeenkomsten, en de botten van niet-vleesrijke delen verspreid over het terrein waardoor een dichte bottenlaag ontstond. Een onderdeel van een zwaard uit de Late IJzertijd dat in een smalle greppel onder de bottenlaag werd gevonden, duidt mogelijk op het bestaan van een nog ouder heiligdom op deze plaats. Soortgelijke zwaarden werden als offer in de Maas bij Kessel-Lith geworpen in de tijd van de Gallische oorlogen (58-52 voor Chr.), toen Julius Caesar stammen in het zuiden van het huidige Nederland onderwierp.

Bouw van de twee tempels
In de tijd tussen 50 en 100 na Chr. werd een stenen tempel opgetrokken op het terrein. Dit rechthoekige gebouw was 11,6 bij 8,7 m groot en had een vloer van cement met dakpangruis. Rond het jaar 100 werd deze eerste tempel vervangen door een veel groter exemplaar met een zuilengang rondom: een zogenaamde Gallo-Romeinse omgangstempel. Met zijn omvang van 30,95 bij 23,1 m hoort deze tempel tot de grootste in zijn soort. Het gebouw bestond uit een torenachtige kern met daaromheen een overdekte zuilengang op een 1,2 m hoog podium. Het podium was aan de zuidkant toegankelijk via een trap over de gehele breedte van de tempel. De kalkstenen zuilen waren voorzien van rijk versierde bekroningen (kapitelen).

Binnenin het alleen voor priesters toegankelijke kerngebouw, waar een levensgroot beeld van een godheid stond opgesteld, waren de muren versierd met kleurrijke schilderingen. Uit opgravingen van Romeinse tempels in het buitenland is bekend dat op het podium votiefstenen tentoongesteld werden; rechthoekige kalkstenen met de vorm van een offertafel die voorzien waren van een ingebeitelde tekst. Hiermee werd getoond dat een afgesmeekte gunst was beloond door de godheid. De steen vormde een voor ieder zichtbare getuigenis dat de gelovige zijn gelofte (meestal het beschikbaar stellen van een offerdier) had ingelost. Deze offers werden niet in de tempel verricht, maar op het plein ervoor, op een stenen altaar. Niet-eetbare zaken die geofferd werden, zoals munten, sieraden en militaire uitrustingsstukken, werden in sommige gevallen verzameld in kuilen op het te terrein [Roymans & Derks 1994]. 

Het tempelterrein was van de omgeving afgeschermd door een muur, maar omdat hiervan nog maar kleine delen zijn blootgelegd is niet bekend hoe groot dit was. Duidelijk is dat het tempelterrein in het noorden grensde aan een waterloop die tot ver in de vroege middeleeuwen is blijven bestaan. Aan de westkant van het tempelterrein liep de Romeinse weg van Nijmegen naar Driel. De huidige Grote Molenstraat volgt in grote lijnen het tracé van deze weg. In Driel bereikte de weg de Rijn, de noordelijke grens van het Romeinse rijk. 

Elst in de Romeinse tijd
Over het aanzien van Elst in de Romeinse tijd is nog maar weinig bekend. Langs de Dorpsstraat, enkele honderden meters westelijker, stond in de 2e eeuw nog een groot stenen gebouw; een uitzondering in een tijd dat op het platteland vrijwel uitsluitend in hout en leem werd gebouwd. Ook dit zal langs een weg gestaan hebben, haaks op de andere.

Sommige onderzoekers denken dat Elst een vicus was, een dorpachtige wegnederzetting met enkele publieke functies en enige handel. Een andere, veel kleinere tempel (14,2 x 13,2 m), is ruim 500 m naar het oosten opgegraven [Van Enckevort 2007]. Deze had mogelijk geen directe relatie met de Romeinse nederzetting in het centrum van het huidige Elst. Toch is het opvallend dat hier twee cultusplaatsen uit dezelfde periode zo dicht bij elkaar lagen. Naast de ligging van Elst op een knooppunt van Romeinse wegen, lijkt er sprake van een religieus centrum van regionale betekenis. Zo is wel eens geopperd dat ook het gebouw langs de Dorpsstraat deel uitgemaakt zou hebben van het tempelcomplex onder de Grote kerk (Van Es 1981, 197). 

De tempels in het licht van de Romeinse Limes
Een in de omgeving gevonden fragment van een votiefsteen geeft de naam van de aanbeden godheid prijs: Hercules Magusanus, en op het tempelterrein zelf is een van zijn vaste attributen gevonden: een knots die onderdeel was een klein bronzen Herculesbeeldje. Dergelijke ‘dubbelgoden’ waarbij de naam van een inheemse godheid vertaald werd in en verbonden aan de naam van een god uit het Romeinse godenspectrum, zijn meer bekend uit de Romeinse provincies. Hercules Magusanus was de belangrijkste god die in deze streken vereerd werd in de Romeinse tijd en mag gezien worden als de hoofdgod van de Bataven, de inheemse stam die in de late ijzertijd en Romeinse tijd de Betuwe en omgeving bevolkte. Hercules werd gezien als beschermer van vee en vooral als oorlogsgod, eigenschappen die nauw aansloten bij de waarden van de Bataafse stam.

De Bataven waren een belangrijke leverancier van hulptroepen aan het Romeinse leger langs de Rijn. In de 1e eeuw na Chr. leverden ze ongeveer 5000 soldaten, een buitengewone opgave gezien de relatief kleine omvang van de bevolking, die een grote weerslag gehad zal hebben op de gemeenschap. De Bataafse opstand van 69 en 70 na Chr., die door de Romeinen bloedig werd neergeslagen, maakte een voorlopig einde aan de stationering van Bataafse soldaten in hun eigen stamgebied. Onmiddellijk daarna streek het Tiende Legioen neer in een nieuw legerkamp in het oosten van Nijmegen, waar het ruim 30 jaar lang de regio onder controle hield.

De herbouw van het heiligdom rond het jaar 100 tot een Gallo-Romeinse omgangstempel van ongekende omvang lijkt samen te hangen met uitgebreide restauratiewerkzaamheden aan de rijksgrens in de Neder-Germaanse provincie. Zo werd de grensweg langs de Rijn hersteld, nieuwe mijlpalen (Romeinse wegwijzers) opgericht en kreeg de hoofdstad van het Bataafse gewest (Ulpia Noviomagus, Nijmegen-west) een facelift. In Elst zelf werd niet alleen de grote tempel herbouwd, ook de omheiningsmuur langs het water werd (opnieuw?) opgetrokken.

In precies deze tijd werden bovendien het gebouw langs de Dorpsstraat opgericht en de kleine tempel in het oosten, die voordien van hout was, werd vervangen door een stenen omgangstempel met een monumentale uitstraling. Verschillende onderzoekers denken dat de bouwwerkzaamheden niet alleen bedoeld waren om de grens te versterken, maar tevens om de integratie van de Bataven in het Romeinse rijk te bevorderen. In dat licht wordt ook de monumentale herbouw van een belangrijk Bataafs heiligdom begrijpelijk. De werkzaamheden moeten zijn uitgevoerd door de soldaten van het Tiende Legioen en gefinancierd door de Romeinse staat op last van Keizer Trajanus die in juist in deze jaren langs de Rijn verbleef. Wellicht leverden ook personen uit de bovenlaag van de Bataafse samenleving, met name bestuurders van de stad Ulpia, een financiële bijdrage aan de herbouw van de grote tempel [Van Enckevort 2007, 112-113; Derks e.a. 2008].

Continuiteit
Brandsporen op een groot aantal architectuurfragmenten van kalksteen laten zien dat de tweede tempel onder de Grote Kerk door brand verwoest is. Dit moet gebeurd zijn rond of kort na het jaar 200, want duidelijke vondsten uit de 3e eeuw na Chr. ontbreken op het terrein. Gezien de standplaats van de vroegmiddeleeuwse kerken precies bovenop de fundering van de Romeinse tempel uit de 2e eeuw wordt wel eens aangenomen dat er sprake moet zijn van een ononderbroken gebruik als heilige plaats tussen ongeveer 200 en de ingebruikname van de eerste kerk na 726. Daarvan blijkt echter niets uit de opgravingen: structurele resten uit die periode ontbreken volledig, en er is slechts een enkele aardewerkscherf bekend uit de tijd tussen 550 en 700. Deze scherf laat weliswaar zien dat de locatie door mensen is bezocht in de Merovingische tijd, maar niet dat de plaats in gebruik bleef als heiligdom. Bij de bouw van de kerk viel de keuze destijds waarschijnlijk op deze locatie vanwege de strategische ligging, de mogelijkheid om bouwmateriaal uit de Romeinse ruine te betrekken en de (foute) aanname dat het daarbij om de resten van een Romeins fort ging (zie verder venster 726). 

De oudste kerk in Elst
Op de ruïnes van de voormalige Romeinse tempels werd in de 8e eeuw een romaanse kerk gebouwd. De datering van de bouw van de oudste kerk wordt gekoppeld aan een schenkingsakte uit 726. De akte vermeldt de schenking van de voormalige domeingoederen van Everhard in Marithhaime (Elst) door Karel Martel aan de Salvatorskerk. Waarschijnlijk gaat het hierbij om de Salvatorskerk in Utrecht, de kathedraal van Willibrord. Interessant is dat de schenkingsakte uit 726 vermeldt dat het geschonken goed lag op de plaats ubi castrum fuit; ‘waar voorheen een legerplaats had gestaan’. Omdat in Elst en de directe omgeving hiervan geen Romeins fort bekend is, kan worden aangenomen dat hiermee inderdaad de standplaats van de nadien opgetrokken kerk wordt bedoeld. Ook wordt dan duidelijk waarom juist deze locatie in handen van de Frankische koning Karel Martel is geraakt en aan Willibrord is geschonken. 

Strijd tussen de Franken en de Friezen
In de slag bij Dorestad, rond 695, won de Frankische koning van de Friezen de heerschappij over het Nederlandse rivierengebied. Hofmeier Pepijn van Herstal en zijn opvolger Karel Martel claimden vervolgens een reeks strategische plaatsen langs de Rijn en schonken delen daarvan aan de prille Utrechtse kerk om als steunpunt voor missiewerkzaamheden te dienen. Van een aantal plaatsen is duidelijk dat er kort daarna een kerk gesticht moet zijn. Opmerkelijk is dat van bijna al deze locaties bekend is dat ze in de Romeinse tijd als legerplaats dienden, veelal zonder dat er sprake is van bewoning tussen het einde van de Romeinse tijd en het begin van de Frankische heerschappij. De verklaring hiervoor is dat alle Romeinse forten langs de Rijn in de loop van de 2e eeuw zijn herbouwd in steen. Ze raakten aan het einde van de 3e eeuw in verval, maar de meeste zullen als ruïne nog eeuwenlang in het landschap zichtbaar zijn gebleven. 

De Franken kozen juist die ruïnes uit als steunpunt in hun strijd tegen de Friezen, die zich aan de overzijde van de Rijn hadden teruggetrokken, omwille van hun strategische ligging, de beschikbaarheid van bouwmateriaal en om zichzelf te profileren als erfopvolgers van de Romeinse keizers. Het is dus begrijpelijk dat Karel Martel de ruïne van de grote tempel in Elst aanzag voor een voormalige Romeinse legerplaats en deze, net als elders langs de Rijn, deelde met de eerste bisschop van de Utrechtse kerk [Halbertsma 2000, 208; Derks 2008, 142; Verhelst 2015]. 

De bouw van de pre-romaanse kerk zou in dat geval hebben plaatsgevonden na de schenking uit 726, toen Willibrord zijn metgezel Werenfried naar Elst zond. Deze theorie wordt ondersteund door sporen en vondsten van begravingen na opgravingen op het voormalige kerkhof en in de kerk in 2002-2003. Waarschijnlijk is men meteen na de stichting van de kerk met begraven (in en buiten de kerk) begonnen. De oudste graven van de begraafplaats dateren uit de 8e of 9e eeuw. De begraafplaats strekte zich oorspronkelijk uit tot achter de huizen aan de zuidzijde van de Sint Maartenstraat. 

Materiële overblijfselen
Van de oudste kerk is slechts een klein deel van het muurwerk en de fundamenten aangetroffen. De stenen van de tempelruïne zijn bij de bouw van de kerk op grote schaal hergebruikt. Het opgaande werk is uitgevoerd als kistwerk, bestaande uit een kern van specie, tuf, kwartsietstenen, grind en tegelfragmenten en een ‘bekleding’ van stukken tufsteen, kwartsieten en tegels. Op basis van de vondsten kan aangetoond worden dat het om een oost-west georiënteerde zaalkerk ging, met een versmald en rechtgesloten koor. In het koor zijn tevens fundamenten opgegraven waar zeer waarschijnlijk een altaar op heeft gerust. De breedte van het schip van de oudste kerk is gelijk aan die van de hoofdbeuk van de huidige, gotische kerk. Vergelijkbare smalle zaalkerken met gesloten koor zijn in Nederland tot in de 13e eeuw gebouwd. 

Bouw van een romaanse kerk met crypt, 'buitencrypt' en priesterkoor
De oudste kerk is waarschijnlijk in de 10e eeuw vergroot en verbouwd. De aanleg van de crypt en de bouw van de romaanse kerk houdt zeer waarschijnlijk verband met de heiligverklaring van St. Werenfried door Balderik (bisschop van Utrecht in 918-975). Het ligt voor de hand dat voor de verering van de relieken een crypt wordt gebouwd. Er zal een sarcofaag met de overblijfselen van de heilige hebben gestaan. Het toeschrijven van de vernieuwing van het kerkgebouw in deze periode wordt hoofdzakelijk onderbouwd door de ‘steen van Balderik’. Deze steen van kalksteen met inscriptie (met daarop de naam Baldrico) werd in 1857 bij herstelwerkzaamheden gevonden. De plaat heeft vermoedelijk primair gediend ter bekleding van het podium van de tweede tempel en is in de middeleeuwen hergebruikt.

De romaanse kerk heeft in haar meest uitgebreide vorm bestaan uit een eenbeukig schip, een aangebouwde crypt en een buitencrypt, met boven de eerste crypt een romaans priesterkoor. Aan de westzijde van de kerk heeft hoogstwaarschijnlijk een toren gestaan. De crypt was vanuit het schip van de kerk toegankelijk via twee doorgangen met trapjes [ Bogaers 1955, 207; Ter Kuile 1952, 55} . De balkgaten in het bewaard gebleven deel van de noordmuur van de crypt, geven aan dat deze overdekt moet zijn geweest met een houten balklaag. In deze muur zijn ook zeer smalle vensters te zien, die tot de oudste fase van de crypt horen. Later zijn deze vensters dichtgezet en vervangen door een kleiner aantal grotere vensters.

Het is onduidelijk of de romaanse kerk in de oorspronkelijke opzet al een priesterkoor en een buitencrypt heeft gehad, of dat het hier om verschillende bouwfasen gaat. De bouw van het priesterkoor wordt ook wel gerelateerd aan de stichting van het kapittel of de proosdij van Elst, met acht kanunniken en een proost aan het hoofd. De twee rijen met pijlers die de oorspronkelijke crypt in drieën deelt, zouden in dat geval geplaatst kunnen zijn bij de (latere) overbouwing van de crypt met een koor. Het plaatsen van de pijlers zou de ruimte vervolgens mogelijk minder geschikt hebben gemaakt voor de verering van het gebeente van Werenfried. Dit zou een reden geweest kunnen zijn voor de bouw van een achtercrypt. Deze zou wel altijd als ‘buitencrypt’ gefunctioneerd hebben. De relieken van Werenfried zouden in de periode van de romaanse kerk tot aan de reformatie in het westelijk deel van de buitencrypt gelegen hebben. Het is echter zeker niet ondenkbaar dat de pijlers kort na of al tijdens de bouw van de crypt gebouwd zijn. Daarnaast is ook de stichtingsdatum van het kapittel onbekend. Deze moet reeds in 1085 bestaan hebben, maar kan al daarvoor zijn opgericht [Bogaers 1955, 215-221]. Het eind van de 11e eeuw vormt daarom een uiterste datering voor een aanzienlijke en belangrijke romaanse kerk in Elst, die verbonden was aan een kapittel en waar de overblijfselen van St. Werenfried vereerd werden. 

Van deze romaanse kerk resteren onder het koor een deel van de tufstenen noordmuur van het koor en muurwerk/fundamenten van de crypt en buitencrypt. Na de verwoestingen in 1944-’45 kwamen deze sporen aan het licht en konden zij gedocumenteerd worden. In de noordmuur van de crypt waren (sporen van) negen smalle vensters zichtbaar, waarschijnlijk onderdeel van twaalf op een rij. Aan de buitenzijde (sacristiezijde) werden deze vensters afgesloten met lateien. De grotere vensters die de smalle vensters later hebben vervangen, werden aan de buitenzijde afgesloten door tufstenen bogen. Van het romaanse koor waren recht boven de vensters van de crypt, sporen te zien van drie rondboogvensters (onderdeel van een reeks van vier). Het natuurstenen metselwerk van het romaanse koor reikte tot aan de bovenzijde van deze vensters. Opgaand tufsteenwerk bleek tenslotte ook tot aanzienlijke hoogte (10.60 meter boven de huidige betonvloer) verwerkt te zijn in de gotische triomfboog tussen schip en koor, die na 1945 gesloopt werd. In de basis zal deze boog deel uitgemaakt hebben van de romaanse kerk. [Ter Kuile 1952, 58-62].

Bouw van de sacristie en de 'doopkapel'
In de 14e eeuw wordt aan de noordzijde tegen het romaanse koor een bakstenen sacristie gebouwd. Omdat het romaanse koor destijds nog functioneerde, bleef de noordmuur hiervan bewaard. De sacristie is voorzien van een kelder met tongewelf. Het huidige bouwwerk is na 1945 grotendeels opnieuw opgetrokken. Op zolderniveau is in het metselwerk van de zuidmuur van de sacristie nog de daklijn van het oorspronkelijke gebouw te zien. Hieruit valt af te leiden dat het dak van de oorspronkelijk sacristie haaks georiënteerd was op het dak van het koor. Vanuit het koor was er een toegang naar de sacristie. Na 1945 kwamen meerdere toegangen vanuit het koor naar de sacristie aan het licht. Door de bouw van het gotische koor kwam het vloerniveau van het koor ongeveer een meter lager te liggen, waardoor de locatie en hoogte van de deur naar de sacristie aangepast moest worden. Voor de scheve stand van de noordmuur van de sacristie is vooralsnog geen bevredigende verklaring gevonden. 

Nog voor de bouw van het gotische schip in de 15e eeuw, is tegen het romaanse schip een (doop)kapel gebouwd. Deze heeft tussen het zuiderportaal en het koor gestaan en is na de brand in 1701 afgebroken. Verschillende bouwsporen wijzen er op dat bij het optrekken van de zuidmuur van het gotische schip, rekening is gehouden met de aanwezigheid van een bestaande aanbouw. Tot de voormalige linker steunbeer van de kapel is onder de dakrand een tufstenen boogfries aangebracht en sluit een tufstenen plint aan de onderzijde aan tot aan de waterlijst. De spitsboogvensters zijn tot hier ook voorzien van natuurstenen neggeblokken. Rechts naast de linker steunbeer van de kapel is de afdruk van een verdwenen steunbeer zichtbaar. Deze volgde het ritme van de traveeën van het gotische schip. Als de bouw van het gotische schip en de kapel tot één bouwfase behoren, of in het geval dat de kapel later zou zijn toegevoegd, zou deze tussen twee steunberen geplaatst zijn. Er is echter voor gekozen om een bestaande kapel te laten staan en het ritme van de steunberen van de gotische kerk hier doorheen te zetten. Van de exacte ouderdom of vormgeving van de kapel is niets bekend. Bij archeologisch onderzoek zijn wel de contouren van de nagenoeg vierkante kapel blootgelegd.

Vernieuwing van het koor
De transformatie van een romaanse kerk tot gotische kerk heeft vaak plaatsgevonden in meerdere bouwfasen. In de hele Betuwe zijn van dit proces diverse voorbeelden te vinden, waarbij in veel gevallen eerst het koor vernieuwd is. Een vergelijkbare ontwikkeling heeft ook de kerk in Elst doorgemaakt. Op de naoorlogse foto van de triomfboog is te zien dat de bakstenen top één keer verhoogd is. De voet van de laagste daklijn geeft mogelijk de goothoogte van de romaanse kerk aan. De bouw van een nieuw gotisch koor omstreeks 1400 moet de aanleiding zijn geweest voor de verhoging. Tegelijkertijd wordt aan de noordzijde van het koor tegen de sacristie een traptoren opgetrokken, om de kap van het koor toegankelijk te maken. Er is in deze periode dus sprake van een éénbeukig romaans schip (met waarschijnlijk een romaanse toren), een doopkapel, een gotisch koor met traptoren en een 14e-eeuwse sacristie. De bouw van het gotische koor betekende de afbraak van het oostelijk deel van de buitencrypt. Het westelijk deel van deze crypt zou van buitenaf toegankelijk zijn gebleven via doorgangen aan weerszijden in het koor. Pelgrims konden zo op efficiënte wijze de crypte bezoeken en weer verlaten. 

Het interieur van de kerk in de eerste helft van de 20e eeuw en de restauratie(s) van de toren
Door het ontbreken van archiefgegevens en bouwtekeningen uit de 18e en 19e eeuw is er weinig tot geen informatie over mogelijke wijzigingen en verbouwingen in deze periode. Taminiau geeft aan dat de kerktoren in 1857 gerestaureerd is, waarbij de toren van haar (beelden)ornamentiek ontdaan is. [Taminiau 1946, 48]. 

In 1925-1928 vond een tweede restauratie van de toren plaats onder leiding van de regionaal bekende architect Hubertus A. Pothoven (1883-1970) uit Amersfoort. Naast zijn werk was hij daar actief als administrerend diaken van de Nederlands Hervormde gemeente [Borggreve 2012, 12]. Pothoven huwde in 1915 met de Oosterhoutse Janna Costermans en werkte nadien veel in de Betuwe. Hij kan beschouwd worden als de huisarchitect van de Nederlands Hervormde gemeente in Elst. Pothoven was eveneens verantwoordelijk voor een plan voor een cathechiseerlokaal in het westelijk deel van de noordbeuk. Ook in het middenschip was de kerkruimte inmiddels geminimaliseerd. De torenruimte en een flink deel van het middenschip was met een schot van de kerkruimte afgescheiden. Tegen dit schot stond het orgel opgesteld [Taminiau 1946, 51]. Onduidelijk is of de plannen voor het cathegiseerlokaal destijds ook gerealiseerd zijn.

De overgebleven ruimte was ingericht voor de protestantse eredienst, met kerkbanken in het oostelijk deel van het schip, in het koor en in het oostelijk deel van de noordelijke zijbeuk. De oriëntatie was mogelijk al sinds de reformatie gericht op de preekstoel, die op de grens tussen koor en schip tegen de zuidmuur stond. De preekstoel wordt omgeven door een dooptuin met houten doophek. In het koor stond één bank dwars tegen de noordmuur en één bank met een luifel, met de rug naar het koor in een tribune-opstelling. Het achterste deel van het koor lijkt afgescheiden te zijn geweest met schotten. Van het interieur uit deze periode bleef niets bewaard door de oorlogsverwoestingen in 1944-’45. 

Verwoesting en wederopbouw
Elst lag in de periode van september 1944 tot april 1945 in de frontlinie tussen de Duitse bezetters en de geallieerde strijdmacht. Van 22 tot 24 september werden kerk en toren herhaaldelijk door Engels granaatvuur getroffen en vanaf 25 september tot april 1945 werd het dorp door de Duitse troepen beschoten. Op 1 oktober 1944 werd de kerk grotendeels door brand verwoest. Het centrum van Elst en een groot deel van de bebouwing in de directe omgeving lagen in puin. Na de verwoestingen en het puinruimen stond het gemeentebestuur voor een enorme wederopbouwopgave, in een tijd van schaarste in materiaal en arbeidskrachten [Mentink 1976, 25-26]. De wederopbouw werd centraal aangestuurd (en voor een deel gefinancierd) vanuit het Rijk en het streekbureau wederopbouw Over-Betuwe. In de periode 1947-1953 vond de restauratie/wederopbouw van de kerk plaats. De stuwende kracht achter het herstel was predikant ds. Plooij. Het kerkbestuur schakelde opnieuw de hulp in van architect Pothoven, die inmiddels samen met zijn zoon Gesienus het architectenbureau leidde. De uitvoering werd verzorgd door firma T. van Hoogevest, eveneens uit Amersfoort. 

In het voorjaar van 1947 werd door de ROB begonnen met opgravingen in en nabij de kerk. Hierbij werden zoals reeds vermeld resten ontdekt van twee Romeinse tempels en (pre)romaanse voorgangers van de gotische kerk. Na afronding van het onderzoek werden direct plannen gemaakt om de bijzondere vondsten van het archeologisch onderzoek in het zicht te houden en crypten en tempelfunderingen toegankelijk te maken. De restanten werden afgedekt met een nieuwe betonvloer die afgewerkt werd met tegels. Naast het blootleggen van de funderingsresten, ondernam men stappen voor de visualisatie van de vondsten in de vorm van gevulde vitrines en reconstructiemaquettes. Dit proces werd in belangrijke mate ondersteund door de betrokken burgemeester W.M.C. Klijn. 

De omvangrijke restauratie omvatte onder meer het herstel van muurwerk, het vernieuwen van de kapconstructies in eikenhout en beton, het maken van nieuwe kruisribgewelven, het grotendeels opnieuw optrekken van de sacristie en het vernieuwen van de vensters.  Na het herstel van het exterieur en de hoofddraagconstructie kon men een begin maken met het volledig opnieuw inrichten van het interieur van de kerk. Het schip werd ingericht met nieuwe banken, vervaardigd door de firma Van Hoogevest. Door de plaatsing van twee banken in het oostelijk deel van de noordbeuk en tegen de noordmuur van het koor kreeg het bankenplan nagenoeg dezelfde opstelling als voor de oorlog: amfitheatersgewijs gegroepeerd rondom de preekstoel. Deze was afkomstig uit de Hersteld Evangelisch Lutherse kerk in Amserdam en dateert uit 1793. Het koor deed echter voortaan dienst als liturgisch centrum, met de Avondmaalstafel, het doopvont en de bank voor de kerkeraad. Een nieuw trapje gaf toegang tot de voormalige sacristie. Aan westzijde van het schip kwam een nieuwe orgelgalerij te staan. Het front van het orgel werd ontworpen door G. Pothoven, het instrument zelf is van de hand van firma G. van Leeuwen uit Leiderdorp. 

Op 7 maart 1953 kon de Grote Kerk weer in gebruik genomen worden. De toren werd in de navolgende jaren hersteld. Het belang van de succesvolle restauratie van de ruïneuze kerk voor de gemeenschap in Elst was groot. Burgemeester Klijn verwoorde dit tijdens de ingebruikname in 1953 als volgt: ‘De kerk met haar overal in de omgeving dominerende toren behoorde immers aan iedere dorpsgenoot, was iets van hem zelf en toen slechts geblakerde resten overbleven, voelde men dit als een dolksteek recht door het hart. (…) onze oude in het dorpsbeeld zo vertrouwde St. Werferdskerk is weer uit haar as herrezen en staat hier thans als een monument, mooier en fraaier dan vóór haar ondergang in de droeve dagen van de jongste wereldoorlog. (…) Een belangrijk stuk op het gebied van de wederopbouw van onze zo zwaar door de oorlog geteisterde gemeente is hiermee afgesloten’. [De Betuwe, no. 11, vrijdag 13 maart 1953].