Luttekestraat 12

In de rechter topgevel van het achterhuis is in een met zandsteen omkaderde nis een waarschijnlijk uit pijpaarde vervaardigd beeld van een zogende Maria, een zogenaamde ‘Virgo lactans’ aangebracht. Aan de bovenzijde van de nis is in hoefijzervorm een luifeltje in het muurwerk opgenomen. De vrouwfiguur is zittend weergegeven met op haar schoot een kind dat waarschijnlijk aan haar borst ligt. Op haar hoofd heeft Maria een kroon met twaalf sterren. Na haar tenhemelopneming werd Maria door Christus gekroond als Koningin van de hemel (Openbaring van de heilige apostel Johannes). Het getal twaalf staat voor van perfectie, volledigheid en eenheid. Op het beeld zijn sporen van blauwe en rode polychromie te zien.

In de middeleeuwse geloofswereld staan heiligen centraal. Door hun voorbeeldige leven waren zij na hun overlijden direct opgenomen in de hemel. Staande naast Christus bemiddelden zij in het heil en door middel van wonderen kon ingegrepen worden in het aardse leven. De meeste voorstellingen van heiligen dienden als visuele ondersteuning voor de verering. Ook het afbeelden van de heilige zelf gold als vorm van devotie. Heiligenverering was in het dagelijkse leven geïntegreerd met goedkope afbeeldingen van populaire heiligen. Ook het in de topgevel van Luttekestraat 14 geplaatste beeld moet waarschijnlijk in deze traditie gezien worden. De meeste pijpaarden heiligenbeelden in museumcollecties worden in de 15de eeuw gedateerd. Ook in archeologische context worden fragmenten regelmatig aangetroffen, ook zijn een aantal productie-mallen uit opgravingen bekend. Mogelijk dateert het onderhavige beeld pas van na de reformatie of is het op de huidige locatie herplaatst. Het beeld is en was alleen zichtbaar vanaf het erf van de buurman, maar mogelijk was de directe nabijheid van het koor van de O.L.V. kerk in dit verband van groter belang.

Ten behoeve van de bouw van de meer dan honderd meter hoge St. Michaëlstoren werden ‘enkele huizen’ aan de Luttekestraat aangekocht (en afgebroken). Met de bouw van de toren werd in 1406 begonnen, als onderdeel van het bouwproject van de gotische, driebeukige St. Michaëlskerk. Bij de bouw van de kerk werd het beperkte bouwterrein optimaal benut, waardoor aan de oostzijde bij de Korte Ademhalingssteeg en aan de Luttekestraatzijde smalle doorgangen ontstonden. De kop van de Luttekestraat lag gunstig ten aanzien van de diverse marktplaatsen in de stad. Aan de voorzijde werd de marktruimte door de bouw van de Grote Kerk in de vijftiende eeuw weliswaar verkleind, maar ter compensatie werd de Grote Aa overkluisd. Daarmee ontstond aan de noordzijde van de kerk met de Grote Markt een nieuw centrum. Aan de achterzijde van het pand was er via een open plaats een directe aansluiting op de rond de O.L.V. kerk gehouden Ossenmarkt. Niet voor niets was tot 1605 op de hoek van de Voorstraat en de Luttekestraat het vleeshuis ondergebracht.

Aan het uiteinde van de Luttekstraat bevond zich aan de zuidzijde de Luttekepoort, die in 1531 werd vervangen door de Gelderse Toren als onderdeel van de verbetering van de vestingwerken. Mogelijk heeft tot 1531 ook een doorgang van de Luttekestraat over de stadsgracht bestaan. Het is niet geheel duidelijk of de Luttekestraat ter hoogte van het onderzochte pand ook aan de oostelijke zijde een volledig gesloten gevelwand heeft gekend.

De ingemetselde gevelsteen met jaartal in de middelste boogvulling op de begane grond wijst op nieuwbouw van het pand in de Luttekestraat in 1609. Op de steen - de oudste nog bestaande zeventiende-eeuwse gevelsteen van Zwolle - is het wapen van de stad afgebeeld tussen twee primitieve afbeeldingen van (vermoedelijk) ossen. Onderaan is het jaartal aangebracht. De voorstelling zou kunnen verwijzen naar een vroegere functie van het pand als slagerij.

De gevelsteen heeft weliswaar zeer waarschijnlijk op een andere plaats in de gevel heeft gezeten; de datering sluit goed aan bij de gevelarchitectuur van de periode 1590-1625. In deze tijd werden een aantal geijkte gevelpatronen algemeen gebruikt en door metselaars en timmerlieden toegepast. Het ging in hoofdzaak om trapgevels van schoon metselwerk, voorzien van natuurstenen blokjes in de bogen, langs de vensterkanten of in de muurdammen en horizontale natuurstenen banden. In Zwolle zijn vergelijkbare gevelmodellen waar te nemen bij de Hoofdwacht (1614) en Roggenstraat 1. Het contrast tussen de rood aangezette baksteen en de Bentheimer zandsteen was geliefd. De gevels werden naar gelang de financiële mogelijkheden van de eigenaar rijker (met meer natuursteen) of soberder uitgevoerd. Het gevelmodel met de relatief kleine blokjes natuursteen werd, onder invloed van de Amsterdamse beeldhouwer en architect Hendrick de Keyser, na 1615 steeds meer verdrongen door een nieuw model met zwaardere bogen en grotere natuursteenblokken. De voorgevel uit 1609 is voor een groot deel bewaard gebleven. De invulling van twee blindnissen op de eerste verdieping is niet vast te stellen. Wel is aan de hand van de aanzetstukken duidelijk te zien dat de middelste boog in de oorspronkelijke situatie inderdaad door twee (kleinere) bogen werd geflankeerd. Deze bogen sloten vervolgens aan op de natuurstenen hoekblokken. De gevel was oorspronkelijk voorzien van natuurstenen kruisvensters. Onder de gevelsteen is nog een klein stuk van een bovendorpel van een kruiskozijn waar te nemen. Verder wordt in de literatuur geopperd dat de brede band ter hoogte van de deurkalf mogelijk wijst op de oorspronkelijke aanwezigheid van een luifel.

Voor een reconstructie van de oorspronkelijke indeling en opzet van de achtergevel zijn minder aanknopingspunten beschikbaar. Op het schilderij van de torenval van Jan Grasdorp is vanuit het zichtpunt van de Ossenmarkt ook de topgevel van de achterzijde van Luttekestraat 12 afgebeeld. Hoewel rekening moet worden gehouden met de mogelijke artistieke vrijheid van de schilder, ligt het voor de hand dat de achterzijde - net als de voorzijde - oorspronkelijk voorzien was van een (soberder uitgevoerde) trapgevel. Het schilderij suggereert een gevelindeling die in grote lijnen gelijk zou zijn met de voorgevel: een zoldervenster en drie vensteropeningen op de verdieping en de begane grond. De kap was in de zeventiende eeuw geval lager en liep door tot aan de achtergevel. Vanuit het achterhuis kon men via de open plaats direct de Ossenmarkt bereiken.

Hoewel het pand in de loop der tijd ingrijpende verbouwingen heeft ondergaan, herinnert een deel van het casco nog goed aan de oorspronkelijke bouwperiode. Ondanks het feit dat de huidige tussenverdieping grotendeels is vernieuwd, was een ruimteverdeling van een hoge begane grond met een insteek zeer gebruikelijk bij woonhuizen in de zeventiende eeuw. Op de begane grond is de oorspronkelijke enkelvoudige, eikenhouten verdiepingsbalklaag zichtbaar. De sleutelstukken met ojiefprofiel - waarvan verschillende exemplaren het product zijn van een latere restauratie - sluiten aan bij een datering van 1609. De raveling aan de linkerzijde wijst mogelijk op de locatie van een zeventiende-eeuwse stookplaats aan deze zijde voor verwarming van de begane grond en de insteek.

De twee kelders met kruisgraatgewelven hebben zeker deel uitgemaakt van het zeventiende-eeuwse huis, maar stammen mogelijk van een veel ouder pand. Dergelijke overwelfde kelders waren al gebruikelijk in de veertiende eeuw, een tijd waarin in de Luttekestraat al bebouwing stond. In beide kelders zijn de (aanzetten van de) oorspronkelijke keldertrappen richting de Luttekestraat en de Ossenmarkt Overzicht van de begane grond en zicht op de tussenverdieping, gefotografeerd vanaf de voorgevel. Boven is een deel van de eikenhouten balklaag met de daaronder geplaatste geprofileerde sleutelstukken te zien. Aan de linkerzijde geeft de raveling de mogelijke locatie van de zeventiende-eeuwse stookplaats aan.