Waardering

samenvatting van de bouwgeschiedenis
Met de bouw van de huidige St. Plechelmuskerk werd gestart in het tweede kwart van de 12e eeuw. De in romaanse stijl vormgegeven kerk werd in het begin van de 13e eeuw voltooid met de bouw van de toren. Aan de kerk was een kapittel verbonden. 

Als gevolg van de Helmichsbrand in 1492 liep de kerk grote schade op. De gehele kapconstructie moest vervangen worden. Aan het eind van de 15e eeuw werd de kerk uitgebreid met een nieuw gotisch koor. In dezelfde periode realiseerde men een nieuwe sacristie aan de noordzijde van het koor en werd de kerk vergroot met een nieuwe zuidbeuk die samengevoegd werd met het zuider transept. 

In de 17e eeuw werd de kapittelzaal boven de noordbeuk in gebruik genomen door de Latijnse school.

Een grote restauratie van de kerk startte in 1891 onder leiding van architect Joseph Cuypers. De Latijnse school werd gesloopt en in het noorder transept reconstrueerde men de verdwenen absis. Het interieur werd ontpleisterd en de Bentheimer zandsteen kwam weer in het zicht. 

Bij een volgende restauratieperiode tussen 1922 en 1925 werd met name achterstallig onderhoud weggewerkt waarbij veel natuursteen vernieuwd werd.

De Oldenzaalse architect K.L. Croonen ontwierp in 1929 een nieuwe sacristie aan de oostzijde van de oude sacristie. De bouw werd gecombineerd met de aanleg van een heteluchtverwarmingsinstallatie.

Joseph Cuypers, bijgestaan door zijn zoon Pierre, gaf in 1935-’38 leiding aan de restauratie van de toren. 

Bij restauraties in de jaren ’50, ’60, ’70 en ’80 werden onder andere nieuwe portalen aan de noord- en de zuidzijde, de kapconstructies van de noord- en de zuidbeuk en de orgelgalerij betrokken. De vloer van het romaanse koor werd omstreeks 1980 vernieuwd, nadat in de jaren ’60 de rest van de kerkvloer al vervangen was.  

waardering
De cultuurhistorische waardering is onderverdeeld in een aantal deelwaardestellingen. Daarnaast worden de bouwfasering en de waardering visueel gepresenteerd op de bijgevoegde faserings- en waarderingsplattegronden. Deze zijn in hoge resolutie via ‘downloads’ te raadplegen.

algemene historische waarden
De Plechelmuskerk en de directe omgeving daarvan vormt vanaf de 8e eeuw tot op heden een belangrijk religieus centrum van de wijde omgeving. In historisch opzicht verwijzen met name de oorspronkelijke delen van de huidige kerk op tastbare wijze naar de bloei van het christendom in de middeleeuwen in deze streken en indirect naar het missiewerk dat door (Ierse) predikers in de 8e eeuw verricht is. De kerk is verder van betekenis vanwege directe verwijzing naar de verering van St.Plechelmus en het belang van Oldenzaal als middeleeuwse bedevaartplaats. 

stedenbouwkundige waarden
De kerk is niet alleen als historisch gebouw van grote waarde, maar vormt ook in stedenbouwkundig opzicht het voornaamste en meest dominante oriëntatiepunt van het oude centrum. Door de ligging, omvang en grootte ervaart men het kerkgebouw als belangrijkste gebouw van de stad. Het markeert verder het centrum van de oude stadsstructuur.  De kerk heeft een sterke relatie met de direct aangrenzende buitenruimte, die vanouds was ingericht als begraafplaats. De karakteristiek van het kerkhof is in materiële zin behoorlijk gewijzigd, maar ruimtelijk nog wel herkenbaar. 

architectuurhistorische- en bouwhistorische waarden
De bouwgeschiedenis van de Plechelmuskerk is vrij overzichtelijk. Omdat de bevolkingstoename over de eeuwen beperkt was en financiële middelen voor grootschalige aanpassingen ontbraken bleef het kerkgebouw goed geconserveerd en zijn latere bouwkundige ingrepen duidelijk herkenbaar.

De kerk kent een lange restauratiegeschiedenis. Bij de eerste restauratie door Cuypers, waarbij delen van het gebouw gereconstrueerd zijn en het interieur ontpleisterd werd, stond het weer in ere herstellen van het middeleeuwse kerkgebouw voorop. Latere restauraties waren veel terughoudender van aard, helaas werd daarbij wel de gehele kerkvloer vervangen. Positief is wel dat daarbij het historische niveauverschil tussen gotisch- en romaans koor en de rest van de kerk bleef bestaan. 

De kerk is een gaaf en zeldzaam stijlvoorbeeld van een in romaanse stijl vormgegeven basiliek. Haar opbouw, indeling, constructie, materialisatie en decoratieschema is zeer representatief voor de periode van ontstaan en te herleiden naar voorbeelden uit Saksen. De lange bouwgeschiedenis wordt nog benadrukt door de duidelijk herkenbare latere uitbreidingen van de kerk.  

Het interieur van de kerk was oorspronkelijk georiënteerd op de lengte-as met duidelijke markeringen tussen koor en viering en tussen schip en toren/westkoor. Deze overgangen verloren hun betekenis na de reformatie. Met de overdracht in 1810 aan de rooms katholieke parochie werd een nieuwe start gemaakt. De huidige inrichting verwijst met een aantal spectaculaire highlights naar een lange en belangrijke kerkgeschiedenis. Echter het meeste van de inrichting kwam veel recenter tot stand en loopt daardoor niet synchroon met het lange kerkelijke gebruik.  De bijdrage aan de historische beleving van de kerk is door deze beperkte continuïteit en samenhang niet overal overtuigend.